Laipelí
ʻIuniti 5, ʻAho 4: Mātiu 22:15–46


ʻIuniti 5: ʻAho 4

Mātiu 22:15–46

Talateú

ʻI he hoko atu ʻa e akonaki ʻa Sīsū ʻi he temipalé, naʻe feinga ʻa e kau Fālesí mo e kau Sātusí ke fakahalaiaʻi Ia ʻaki haʻanau ʻeke ha ngaahi fehuʻi faingataʻa. Naʻá Ne tali lelei ʻenau ngaahi fehuʻí pea talaange ke nau talangofua ki he ngaahi lao ʻo e fonuá mo tauhi ʻa e ongo fekau lahí.

Mātiu 22:15–22

Naʻe feinga ʻa e kau Fālesí ke fakahalaiaʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻenau ʻeke kiate Ia pe ʻoku fakalao ʻa e totongi tukuhaú.

Ko e hā ha ngaahi lao mahuʻinga kuo fokotuʻu ʻe he puleʻangá ʻi hotau sosaietí? Ko e hā ʻokú ke pehē ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ngaahi laó?

ʻI hoʻo ako ʻa e Mātiu 22:15–22, kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻo kau ki he talangofua ki he ngaahi lao ʻo e fonuá.

Manatuʻi ʻi he uike fakaʻosi e moʻui ʻa e Fakamoʻuí, naʻá Ne akonaki ʻi he temipale ʻi Selusalemá. Lau ʻa e Mātiu 22:15, ʻo kumi ki he meʻa naʻe feinga ʻa e kau Fālesí ke fai ki he Fakamoʻuí. Ko hono “femioekina ia ʻi he aleá” ʻoku ʻuhinga ia naʻe feinga ʻa e kau Fālesí ke kākaaʻi ʻa e Fakamoʻuí ke ne lea ʻaki ha ngaahi meʻa te Ne ngalikovi ai.

Lau ʻa e Mātiu 22:16–17, ʻo kumi ki he founga naʻe feinga ʻa e kau Fālesí ke kākaaʻi ʻaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻE tokoni ke ʻilo ko e lea ko e tukuhau ʻi he veesi 17, ʻoku ʻuhinga ia ki he totongi tukuhau, peá ko Sisa ko e ʻemipola ia ʻo e Puleʻanga Lomá, naʻe pule ʻi ʻIsileli ʻi he taimi ko iá.

Ko e fehuʻi naʻe ʻeke ʻe he kau Fālesí kia Sīsuú ko ha tauhele ia koeʻuhí kapau naʻá Ne pehē naʻe totonu ke totongi ʻa e tukuhaú ki he Puleʻanga Lomá, ʻe lau ʻe he kau Siú ko ha tokotaha Ia ʻoku poupou ki Loma pea ʻikai kau fakataha mo Hono kakaí. Kapau naʻe pehē ange ʻa e Fakamoʻuí ʻoku ʻikai fakalao ʻa e totongi tukuhaú, pea ʻe lava leva ke tukuakiʻi Ia ʻe he kau Fālesí ki he talisone pea līpooti Ia ki he kau maʻu mafai Lomá.

ʻĪmisi
Roman coin

Ko ha koini Loma ʻoku hā ai ʻa e ʻīmisi ʻo Sisá

Lau ʻa e Mātiu 22:18–21, ʻo kumi ki he founga naʻe taliʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fehuʻi ʻa e kau Fālesí.

  1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ʻokú ke pehē ai ko e tali ʻa e Fakamoʻuí ko ha tali haohaoa ia ki he fehuʻi ʻa e kau Fālesí?

Ko e kupuʻi lea “koia, ʻange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá” ʻi he veesi 21 ʻoku ʻuhinga ia ki hotau fatongia ke talangofua ki he ngaahi lao sivilé, ʻo hangē ko e lao ke totongi tukuhaú.

ʻOku tau ako meí he veesi ko ʻení ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻOku fakakaukau mai ʻa e ʻEikí te tau hoko ko ha kau tangataʻi fonua lelei mo talangofua ki he ngaahi lao ʻo e fonuá.

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate kitautolu, ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisi, ke tau hoko ko ha kau tangataʻi fonua lelei mo talangofua ki he ngaahi lao ʻo e fonuá? (Vakai Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:12.) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku fakakaukau mai ai ʻa e ʻEikí te tau hoko ko ha kau tangataʻi fonua lelei mo ha kau mēmipa lelei ʻo e Siasí pea tau toe talangofua ki he ngaahi lao ʻo e fonuá mo ʻEne ngaahi fonó?

Lau ʻa e Mātiu 22:22, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko ki he kau Fālesí hili hono ʻoatu ʻe he Fakamoʻuí ʻEne talí.

Mātiu 10:23–34

ʻOku akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau Sātusí fekauʻaki mo e nofo-malí mo e Toetuʻú

Naʻe ʻikai ko e kau Fālesí pē, ka naʻe toe feinga foki mo e kau Sātusí ke nau fakahalaiaʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene ngaahi leá lolotonga ʻEne akonaki ʻi he temipalé. Lau ʻa e Mātiu 22:23–28, ʻo kumi ki he founga naʻe feinga ai ʻa e kau Sātusí ke kākaaʻi ʻaki ʻa e Fakamoʻuí. Fakatokangaʻi ange naʻe tui ʻa e kau Sātusí “ʻoku ʻikai ha toetuʻu” (veesi 23).

Te ke fakamāʻopoʻopo fēfē ʻa e fehuʻi naʻe ʻeke ʻe he kau Sātusí ki he Fakamoʻuí?

Naʻe fakataumuʻa pē ʻa e kau Sātusí ke ngāue hala ʻaki ʻa e ʻulungaanga fakafonua ʻi he Fuakava Motuʻá naʻe faʻu maʻá e kau uitoú (vakai Teutalōnome 25:5–6; Bible Dictionary, “Levirate marriage”). Naʻa nau feinga ke fakalahi ʻa e ʻulungaanga fakafonua ko ʻení ke fakahalaki ʻa e tokāteline ʻo e Toe Tuʻú.

Lau ʻa e Mātiu 22:29–30, ʻo kumi ki he tali ʻa e Fakamoʻuí ki he fehuʻi ʻa e kau Sātusí. Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe Sīsū ʻe ʻikai lava ʻo hoko ʻi he, pe ʻi he taimi ʻo e, Toetuʻú.

ʻI loto ʻi he talanoa ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí, naʻe ʻomai ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha fakamatala ʻo e Mātiu 22:29–30:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻOku ʻikai fakahalaki ʻe [Sīsū Kalaisi], ka ʻokú Ne fakangatangata ʻa e fakakaukau ʻi he taimi ko iá ʻe fai ʻa e mali mo e foaki ke mali ʻi he langí. Naʻá Ne pehē, ʻi heʻene fekauʻaki mo ‘ʻenau’ (kau Sātusí) tuí, pea ʻi heʻene fekauʻaki mo ‘ʻenau’ (‘ko e fānau ʻo e māmaní’) tuí, ʻoku ʻikai, pea ʻe ʻikai, hoko atu ʻa e ʻiuniti ʻo e fāmilí ʻi he toetuʻú. …

“‘Ko ia ai, ʻi he taimi ʻoku nau [ʻa kinautolu ʻe ʻikai, ʻoku ʻikai, pe ʻikai lava ʻo moʻuiʻaki ʻa e fono ʻo e mali taʻengatá] mavahe ai mei māmaní, ʻoku ʻikai ke nau mali pē foaki ke malí.’

“ʻI heʻene peheé, ʻe ʻikai ha mali pe foaki ke mali ʻi he langí maʻanautolu naʻe lea ki ai ʻa Sīsuú; ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke tui ki he toetuʻú, kaeʻumaʻā ʻa e ngaahi moʻoni fakahaofi kehé; ʻa kinautolu ʻoku ʻikai angatonu pea ʻikai anga faka-ʻOtuá; ʻa kinautolu ʻoku nau moʻui fakamāmaní; ʻa e tokolahi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ʻikai ke nau fakatomalá. Ko kinautolu kotoa ʻe ʻikai ke nau maʻu kakato ʻa e pale ʻamuí” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:606).

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ha ngaahi moʻoni mahuʻinga kau ki he mali taʻengatá ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:15–17, ʻo kumi e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfitá fekauʻaki mo e nofo-malí ʻi he ngaahi veesi ko iá.

Ko hai naʻe pehē ʻe he ʻOtuá “ʻoku ʻikai te na mali pe foaki ke mali” (T&F 132:16) ʻi he Toetuʻú?

Ko ha mali ʻoku ʻikai fai “ʻiate au pe ʻi heʻeku leá” (T&F 132:15) ʻoku ʻuhinga ia ʻoku teʻeki fakamaʻu ʻa e tokotaha ko iá ki hono malí ʻi he temipalé ʻaki ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku tau ako mei he Mātiu 22:30 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:15–17 ko kinautolu ʻoku teʻeki fakamaʻu ʻaki ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki honau ngaahi malí ʻi he māmaní pe fakafou ʻi ha ngaahi ouau fakafofonga ʻi he ngaahi temipalé, ʻe ʻikai te nau mali ʻi he maama ka hokó.

Lau ʻa e Mātiu 22:31–33, ʻo kumi ki ha ngaahi moʻoni kehe naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ki he kau Sātusí fekauʻaki mo e Toetuʻú. Fakakaukau ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻi he veesi 32 ʻoku fakahā mai ai ʻoku moʻoni ʻa e Toetuʻú.

Ko e hā naʻe fai ʻe he kakaí ʻi he taimi naʻa nau fanongo ai ki hono akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi tokāteline ko ʻení?

Mātiu 22:34–40

Ko e akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ongo fekau lahi ʻe uá

  1. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi fekau ʻoku lava ke ke fakakaukau ki ai ʻi ha miniti ʻe taha.

Naʻe tui ha niʻihi ʻo e kau Lāpai Siú naʻe ʻi ai ha lao pe ngaahi fekau ʻe 613 ʻi he fono ʻa Mōsesé. Lau ʻa e Mātiu 22:34–36, ʻo kumi ki he fehuʻi naʻe ʻeke ʻe he taha ʻo e kau Fālesí kia Sīsū fekauʻaki mo e ngaahi fekau ko ʻení. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi hoʻo folofolá.

ʻOua leva te ke sio ki he tali ʻa e Fakamoʻuí, ka ke tomuʻa siakaleʻi ha fekau ʻi he lisi naʻá ke tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻokú ke fakakaukau ʻoku “lahí,” pe ko e fekau mahuʻinga tahá.

Lau ʻa e Mātiu 22:37–40, ʻo kumi ki he founga naʻe tali ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fehuʻi ʻa e kau Fālesí. (Ko ha veesi fakataukei folofola ʻa e Mātiu 22:36–39. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ia ʻi ha founga makehe ke tokoni ke ke maʻu ia ʻi he kahaʻú.)

Ko e fakahinohino ʻa e ʻEikí ke “ʻofa ki ho kaungāʻapí” ʻoku ʻuhinga ia ki he founga ʻoku tau fakafeangai ʻaki ki he niʻihi kehé.

Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻokú ke fakakaukau ai ʻoku lau ʻa e ongo fekau ko ʻení ko e lahi taha ia ʻi he ngahi fekaú?

Ko e kupuʻi lea “ko e fekaú ni ʻe ua ʻoku tautau ai ʻa e fono kotoa mo e kau palōfitá” (Mātiu 22:40) ʻoku ʻuhinga ia ko e kotoa ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá naʻe fakahā mai ʻi he fono ʻa Mōsesé mo e kau palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá naʻe faʻu ia ke tokoni ki he kakaí ke fakahaaʻi ʻenau ʻofa ki he ʻOtuá, ʻenau ʻofa ki honau kaungāʻapí, pe fakatouʻosi.

ʻOku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau ʻoku tau ʻofa moʻoni ki he ʻOtuá mo ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko kitautolú, pea te tau feinga leva ke tauhi ʻa e ngaahi fekau kotoa ʻa e ʻOtuá.

Vakai ki he lisi ʻo e ngaahi fekau naʻá ke tohi ʻi ho tohinoa ako folofolá. ʻAi ha foʻi fetuʻu ʻi he tafaʻaki ʻo e ngaahi fekau ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá mo ha kiʻi puha ʻi he tafaʻaki ʻo e ngaahi fekau ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ʻofa ki hotau kaungāʻapí. (ʻE lava ke fakaʻilonga ha foʻi fetuʻu mo ha kiʻi puha fakatouʻosi ki ha niʻihi ʻo e ngaahi fekaú.)

Fakalaulauloto ki he taimi naʻá ke fili ai ke ke talangofua ki ha fekau pau ke fakahaaʻi hoʻo ʻofa ki he ʻOtuá pe ha taha kehe.

Fakakaukau ki ha fekau ʻe lava ke ke toe talangofua ange ki ai ke fakahaaʻi hoʻo ʻofa ki he Tamai Hēvaní pe ha taha kehe. Faʻu haʻo taumuʻa ke ke toe talangofua ange ai ki he fekau ko iá.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakataukei Folofola—Mātiu 22:36–39

ʻOku totonu ke ke lava ʻo ʻilo ʻa e talanoa, tokāteline pe tefitoʻi moʻoni, mo e founga ke fakaʻaongaʻi ʻi hoʻo moʻuí ʻa e moʻoni ʻi he potufolofola fakataukei folofola takitaha. (Vakai ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakataukei folofola ʻoku maʻu ʻi he LDS.org ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakaakó.)

ʻI he Mātiu 22:36–39, ko e talanoa ia ʻo e tali ʻa Sīsū Kalaisi ki ha tokotaha Fālesi naʻá ne ʻeke pe ko fē ʻa e fekau ʻoku lahí. Ko e tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ʻe taha ʻoku akoʻi ʻi he potufolofola ko iá ko e ongo fekau lahi tahá ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e ʻofa ki hotau kaungāʻapí. Fakatokangaʻi ʻi he veesi 37 ʻoku fakalea ʻo pehē “ke ke ʻofa ki he [ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo ho moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoa” (toki tānaki atu ʻa e fakamamafá). ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻa e potufolofola fakataukei folofola ko ʻení ʻaki ha fakalaulauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení: Te ke lava fēfē ʻo fakahaaʻi ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki ho lotó, laumālié, mo e ʻatamaí? Te ke lava fēfē ʻo fakahaaʻi ʻa e ʻofa ki he fānau ʻa e ʻOtuá?

  1. Fakalaulauloto pe ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki ʻa e kotoa ho lotó. Peá ke fakalaulauloto leva pe ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e ʻofa kiate Ia ʻaki ʻa e kotoa ho laumālié. Peá ke fakakaukau ki he founga ʻe lava ke ke ʻofa ai kiate Ia ʻaki ʻa e kotoa ho ʻatamaí. Hiki hoʻo ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

Mātiu 22:41–46

ʻOku ʻeke ʻe Sīsū ki he kau Fālesí pe ko e hā ʻenau fakakaukau ki he Kalaisí

Hili hono tali lelei ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi fehuʻi ʻa e kau Fālesí mo e kau Sātusí, naʻá Ne fai ha ngaahi fehuʻi ki he kau Fālesí. Lau ʻa e Mātiu 22:41–42, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fehuʻi ʻe he Fakamoʻuí ki he kau Fālesí.

Fakatatau ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi naʻe ʻeke ʻe Sīsū Kalaisi ki he kau Fālesí? Naʻe tali fēfē ki ai ʻa e kau Fālesí?

Naʻe ʻilo ʻe he kau Siu tokolahi ko e Kalaisí, pe Mīsaiá, ʻe haʻu mei he hako ʻo e Tuʻi ko Tēvitá. Naʻe tui ʻa e kau Fālesí ʻe fakanofo ʻa e Mīsaiá ko e tuʻi ʻo ʻIsileli pea ʻe tokoni ki he kau Siú ke ikunaʻi ʻa Loma mo maʻu ʻenau tauʻatainá, ʻo hangē ko ia naʻe ʻosi fai ʻe he Tuʻi ko Tēvitá. ʻOku tau lau ʻi he Mātiu 22:43–46, naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa e kau Fālesí, fakatatau ki heʻenau folofolá, ko Kalaisí naʻe ʻikai ko e foha pē ʻo Tēvitá—ka ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá foki Ia. Naʻe lau ʻe Sīsū ʻa e Saame 110:1 ki he kau Fālesí ʻi hono fakamatalaʻi ení (vakai Mātiu 22:44).

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo pehē: “ʻE lava nai ke toe fakafehuʻia ʻa hono fakaʻuhingaʻi ʻe Sīsū ʻa e lea ʻi he Saamé? ʻOkú ne pehē ʻoku ʻuhinga ia: ‘Naʻe pehē ʻa e Tamaí ki he ʻAló, pehē ʻa ʻElohimi kia Sihova, nofo koe ki hoku nima toʻomataʻú; kae ʻoleva ke ʻosi hoʻo ngāue fakafaifekau he māmaní; pea teu toki ʻohake koe ki he nāunau taʻengatá mo e hakeakiʻí fakataha mo au, ʻa ia ʻe hoko atu ai hoʻo nofo ki hoku nima toʻomataʻú ʻo taʻengata.’ Pea koe ʻuhinga pe ia naʻe fakaʻosi ʻaki ʻa e fakamatala ki he ueʻi ko iá ʻaki ʻEne pehē, ‘Pea naʻe ʻikai ha lea ʻe faʻa lea ʻaki ʻe ha tangata kiate ia; talu mei he ʻaho koia naʻe ʻikai faʻa fehuʻi ʻe ha taha kiate ia.’ (Mātiu 22:41–46)” (The Promised Messiah: The First Coming of Christ [1978], 102).

  1. Fakalaulauloto ki he founga te ke tali ʻaki ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā hoʻomou fakakaukau ki he Kalaisí? Ko e Foha Ia ʻo hai? Tohi hoʻo ngaahi fakakaukaú ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Mātiu 22:15–26 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki