Laipelí
Talateu kia Hepelū


Talateu kia Hepelū

Ko e hā ‘a e ‘Uhinga ʻoku Ako ai ʻa e Tohí Ni?

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Tohi ʻa Paula ko e ʻAposetoló ki he kakai Hepeluú ʻa e māʻolunga taha ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne māʻolunga ange ʻi he kau ʻāngeló pea maʻu ha hingoa lelei ange mo ha uiuiʻi māʻolunga ange. Ko e ʻāngeló ko e kau tamaioʻeiki ia ʻa e ʻOtuá, ka ko Sīsū Kalaisi ʻa Hono ʻAló. ʻOku akoʻi foki ʻe he tohi ko ʻení ʻoku māʻolunga ange ʻa Sīsū ʻia Mōsese pea naʻe ʻomi ʻe Heʻene ngāue fakafaifekaú ha fuakava foʻou ne maʻolunga ange ʻi he fuakava motuʻa ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé. ʻI heʻene hoko ko e Taulaʻeiki Lahi ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻoku māʻolunga ange Hono lakanga fakataulaʻeikí ʻi he kau taulaʻeiki lahi ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé.

Neongo ʻoku fonu ʻa e folofolá ʻi he ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ki he feilaulau fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻEne Toetuʻú, mo ʻEne Hāʻele Hake ki he langí, ʻoku fakamamafaʻi ʻe Hepelū ʻa e kei hokohoko atu e ngāue ʻa e Huhuʻí ʻi he moʻui ʻo kinautolu kotoa pē ʻoku tafoki kiate Ia ʻi he talangofua mo e tui. ʻE lava ke tokoni atu hono ako e tohi ʻa Hepeluú ke mahino lelei ange kiate koe e tokāteline ʻo e Fakaleleí pea ueʻi koe ke moʻui ʻaki e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi.

Ko Hai Naʻá Ne Tohi ‘a e Tohi Ko ‘Ení?

ʻOku tali ʻe he tokolahi taha ʻo e Kāingalotú ko Paula naʻá ne tohi ʻa Hepeluú (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paulá”). Neongo ia, ʻoku fakafehuʻi ʻe ha niʻihi pe ko Paula naʻá ne fai e tohi ko ʻení koeʻuhí ʻoku kehe hono fōtungá mo e leá mei heʻene ngaahi tohi kehé. ʻOku tali lahia ia ʻo tatau ai pē kapau naʻe ʻikai ko e pení ʻa Paula, ka ko e ngaahi fakakaukaú naʻe ʻaʻana ia koeʻuhí ʻoku tatau e ngaahi tokāteline ʻia Hepeluú mo ia ʻoku maʻu ʻi heʻene ngaahi tohi kehé. Naʻe tānaki atu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi fakamatala meia Hepelū ki he ʻAposetolo ko Paulá (vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 120). Ki he ngaahi taumuʻa ʻo e tohi lēsoni ko ʻení, ʻoku tau tali ko Paula naʻá ne fai e tohí.

Naʻe Tohi Ia ‘Anefē pea ‘i Fē?

ʻOku ʻikai ke tau ʻilo e feituʻu naʻe fai ai e tohi ʻa Paula ki he kakai Hepeluú. ʻOku ʻikai foki ke tau ʻilo pau e taimi naʻe tohi aí. Ka neongo ia, ʻoku pehē ʻe he tokolahi naʻe tohi ia ʻi he T.S. 60–62 nai, ofi ki he taimi tatau mo e ngaahi tohi ʻa Paula ki he kakai Filipaí, Kolosé, mo e kakai ʻEfesoó mo Filimone (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paulá,” scriptures.lds.org).

Ko Hai Naʻe Fakataumuʻa Ki Ai Hono Hikí pea Ko e Hā Hono ʻUhingá?

Naʻe tohi ʻe Paula e Tohi ki he kakai Hepeluú ke poupouʻi e kāingalotu Siu ʻo e Siasí ke tauhi maʻu ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí pea ʻoua ʻe foki ki heʻenau ngaahi founga motuʻá (vakai, Hepelū 10:32–38). ʻI he mālohi ʻo e ngaahi faingataʻa kehekehé, naʻe mahino ne mavahe ha tokolahi ʻo e kau Siu Kalisitiane ko ʻení mei he Siasí pea foki ki he tuʻunga malu ʻo e lotu faka-Siu ʻi he falelotu lahí (vakai, Hepelū 10:25, 38–39). Naʻe fie maʻu ʻe Paula ke fakahaaʻi ki he kau Siu Kalisitiane ko ʻení naʻe tataki e fono ʻa Mōsesé kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí ko e tupuʻanga moʻoni ʻo e fakamoʻuí.

Ko e hā ha Ngaahi Fōtunga Makehe ʻo e Tohí Ni?

Ko e tohi Hepeluú ko ha fakalahi ia ne toutou fai ke ʻuhinga ki he folofola mo e ngaahi founga ʻa e kau ʻIsilelí kae ʻikai ko ha tohi pē. Ko e malanga lōloa taha ia ʻi he folofolá fekauʻaki mo e ʻuhinga mo e founga ʻoku māʻolunga ange ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē.

ʻOku akoʻi ʻe Hepelū ʻoku māʻolunga ange ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he fonó koeʻuhí naʻá Ne foaki ʻa e fonó. ʻOku toe akoʻi foki ʻe Hepelū naʻe maʻu ʻe he kau palōfitá e mālohi ʻi he tui kiate Iá, ko Ia ʻa e Taulaʻeiki Lahi naʻe fakahoko ai e ngaahi feilaulau ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻokú Ne māʻolunga ange ʻi he kau ʻāngeló, pea te tau lava ʻo maʻu ha fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá ʻo fakafou ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí.

Ko e tohi ʻa Hepeluú ʻa e taha ʻo e ngaahi feituʻu ʻi he Tohi Tapú te tau lava ʻo lau ai kau ki he palōfita ko Melekisētekí (vakai, Hepelū 7:1–4) mo e lakanga fakataulaʻeiki naʻe fakahingoa ki aí (vakai, Hepelū 5:5–6, 10; 6:20; 7:11–17). ʻOku akoʻi ʻe Hepelū ʻoku māʻolunga ange e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, pea ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku ʻikai maʻu e fakamoʻuí ʻi he fono ʻa Mōsesé pe ʻi he ngaahi ouau naʻe fakahoko ʻe he kau taulaʻeiki faka-Līvaí kae ʻia Sīsū Kalaisi mo e ngaahi ouau ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (vakai, Hepelū 7:5–28). ʻOku ʻomi ʻe he Hepelū 11:1–12:4 ha ngaahi lēsoni mahuʻinga ʻi he tuí mo akoʻi e founga ʻe lava ke falala ai ha niʻihi fakafoʻituitui kia Sīsū Kalaisi. (Vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paulá.”)

Fokotuʻutuʻú

Hepelū 1–6. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e tatau ʻaupito ʻo e Tamaí. ʻOkú Ne māʻolunga ange ʻi he kau ʻāngeló mo e kau palōfita kotoa pē ne muʻomuʻa ʻiate Iá, kau ai ʻa Mōsese. Naʻe ʻikai lava e kau ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ʻa ia ne ʻomi mei ʻIsipité ke hū ki he mālōlōʻanga ʻo e ʻEikí koeʻuhí ne nau fakafefeka honau lotó kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne tamaioʻeiki ko Mōsesé. ʻI heʻene hoko ko e Taulaʻeiki Lahí, ʻoku māʻolunga ange ʻa Sīsū ʻi he kau taulaʻeiki lahi ʻi he kuonga ʻo Mōsesé. Naʻe fakahaohaoaʻi ʻa Kalaisi ʻi Heʻene mamahí. Te tau lava ʻo hū ki he mālōlōʻanga ʻo e ʻEikí pea “fai atu ki he haohaoá” ʻi he ngaahi tokāteline mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí (Hepelū 6:1).

Hepelū 7–13. ʻOku puleʻi ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e ongoongoleleí pea ʻoku lahi ange ia ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. Naʻe tomuʻa fakamelomelo ʻe he tāpanekalé mo e ngaahi ouau ʻo e fono ʻa Mōsesé ʻa e ngāue ʻa Kalaisí. Naʻe fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fono ʻa Mōsesé ʻi hono lilingi Hono taʻataʻá, ʻa ia te tau maʻu ai e fakamoʻuí mo ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá. Naʻe fakahoko ʻe he kau palōfitá mo e kau tangata mo e kau fafine kehé ʻa e ngaahi ngāue māʻoniʻoní mo e ngaahi maná ʻi he tuí.

Paaki