Laipelí
Talateu kia Luké


Talateu kia Luke

Ko e hā ‘a e ‘Uhinga ʻOku Ako ai ʻa e Tohí Ni?

ʻOku ʻomai ʻe he tohi ʻa Luké ha toe fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni lahi naʻe hiki ʻe Mātiu mo Maʻaké pea ʻi ai foki mo ha fakamatala makehe. ʻE lava ke fakalolotoʻi ʻe he Kosipeli ʻa Luké e mahino ʻa e kau akó ki he ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí mo tokoni ke nau fakahoungaʻi kakato ange ʻEne ʻofá mo e manavaʻofa ki he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá, hangē ko ia naʻe hā lolotonga ʻEne ngāue ʻi he māmaní pea ʻi Heʻene Fakalelei taʻefakangatangatá.

Ko Hai Naʻá Ne Hiki e Tohí Ni?

Ko Luke ʻa e tokotaha naʻá ne hiki ʻa e Kosipeli ko ʻení. Ko ha tokotaha faitoʻo ia (vakai, Kolose 4:14) pea “ko ha talafekau ʻa Sīsū Kalaisí” (Joseph Smith Translation, Luke 1:1 ). Ko Luké ko e taha ia e “kaungā ngāue” ʻo Paulá (Filimone 1:24; ʻoku ui ia heni ko Luke) pea ko e kaungā ngāue fakafaifekau ʻo Paula (vakai ki he 2 Tīmote 4:11). Naʻe toe hiki foki ʻe Luke ʻa e Tohi ʻa Ngāué (vakai ki he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Luke”).

Ko e Fē ʻa e Taimi mo e Feituʻu ne Hiki aí?

Neongo ʻoku ʻikai ʻiloʻi pau e taimi naʻe hiki ai ʻe Luke ʻene Kosipelí, ngalingali naʻe hiki ia ʻi he konga hono ua ʻo e senituli ʻuluakí T.S. Ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ʻa Luké ko e kakai “naʻe mamata pau ki [he ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne Toetuʻú] talu mei he kamatá.” (Luke 1:2) ʻOku ʻikai ke tau ʻilo e feituʻu naʻe hiki ai ʻa e Kosipeli ʻa Luké.

Ko hai naʻe fakataumuʻa ki ai hono tohí pea ko e hā hono ʻuhingá?

Naʻe fakataumuʻa ʻa e Kosipeli ʻa Luké ke tautautefito hono laú ʻe he kau Senitailé, pea naʻá ne fakamatalaʻi mai ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakamoʻui maʻá e kau Siú mo e kau Senitailé fakatouʻosi. Naʻe tohi fakahangatonu ʻe Luke ʻene Kosipelí kia “Tiofilusi” (Luke 1:3), ʻa ia ʻoku ʻuhinga faka-Kaliki ko e “kaungāmeʻa ʻo e ʻOtuá” pe “ʻofaʻi ʻe he ʻOtuá” (vakai ki he Bible Dictionary, “Theophilus”). ʻOku mahino naʻe maʻu ʻe Tiofilusi ha fakahinohino kimuʻa ʻo kau ki he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, Luke 1:4). Naʻe fakaʻamu ʻa Luke ke ʻomi ha toe fakahinohino ʻaki hono foaki mai ha fakamatala mahino ʻo kau ki he ngāue mo e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá ne fie maʻu ʻa kinautolu ʻoku lau ʻene fakamoʻoní ke “ʻilo hono moʻoni” (Luke 1:4) ʻo kau ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá—ʻEne manavaʻofá, Fakaleleí, mo e Toetuʻú.

Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻoku makehe ai ʻa e tohí ni?

Koe tohi ʻa Luké ʻoku lōloa taha ʻi he faaʻi Kosipelí pea ko e tohi lōloa taha pē ia ʻi he Fuakava Foʻoú. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi talanoa ʻiloa ʻi he Lotu Fakakalisitiané ʻoku maʻu pē ia ʻi he Kosipeli ʻa Luké: ko e ngaahi tūkunga ʻo e taimi naʻe fanauʻi ai ʻa Sione Papitaisó (vakai ki he Luke 1:5–25, 57–80); ko e talanoa tukufakaholo ʻo e Kilisimasí (vakai ki he Luke 2:1–20); ko e talanoa ki he tamasiʻi ko Sīsuú ʻi he temipalé ʻi Heʻene kei taʻu hongofulu mā uá (vakai ki he Luke 2:41–52); ngaahi talanoa fakatātā ʻo hangē ko e Samēlia leleí (vakai ki he Luke 10:30–37), ko e foha maumau koloá (vakai ki he Luke 15:11–32), mo Lāsalosi mo e tangata koloaʻiá (vakai ki he Luke 16:19–31); ko e talanoa ki he kau tangata kilia ʻe toko hongofulú (vakai ki he Luke 17:11–19); mo e talanoa ki he ʻEiki kuo toetuʻú ʻoku lue ʻi he tafaʻaki ʻo e ongo ākongá ʻi he hala ki ʻEmeasí (vakai ki he Luke 24:13–32).

ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa kehe ʻoku makehe ʻi he tohi ʻa Luké ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sione Papitaisó, ʻa ia ʻoku ʻikai maʻu ia ʻi he ngaahi Kosipeli kehé (vakai ki he Luke 3:10–14); mo ʻene fakatōmamafa ki he faʻa lotu ʻa Sīsū Kalaisí (vakai ki he Luke 3:21; 5:16; 9:18, 28–29; 11:1); pea mo ʻene fakakau ʻa hono ui, akoʻi, mo e ngāue fakafaifekau ʻa e toko Fitungofulú (vakai ki he Luke 10:1–22). ʻIkai ko ia pē, ka ko Luke pē ʻa e tokotaha hiki Kosipeli naʻá ne lēkooti ʻa e tautaʻa toto ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketesemaní pea mo e tauhi mai ha ʻāngelo kiate Ia (vakai ki he Luke 22:43–44).

Koeʻuhí ʻoku kamata mo fakaʻosi e Kosipeli ʻa Luké ʻi he temipalé, ʻokú ne fakataipe foki e mahuʻinga ʻo e temipalé ko ha feituʻu tefito ki he ngaahi fengāueʻaki ʻa e ʻOtuá mo e faʻahinga ʻo e tangatá (vakai, Luke 1:9; 24:53).

Toʻo Kongokonga Lalahí

Luke 1–3. ʻOku tomuʻa fakahā ʻa e fanauʻi mo e misiona ʻo Sione Papitaisó mo Sīsū Kalaisí. ʻOku fakamoʻoni ha kau mamata tonu ko e pēpē ko Sīsuú ʻa e Mīsaiá. ʻOku akonaki ʻa Sīsū ʻi he temipalé ʻi hono taʻu hongofulu mā uá. ʻOku malanga ʻaki ʻe Sione Papitaisó ʻa e fakatomalá pea papitaiso ʻa Sīsū. ʻOku lēkooti ʻe Luke ʻa e hokohoko e hako ʻo Sīsuú.

Luke 4–8. ʻOku ʻahiʻahiʻi ʻa Sīsū ʻi he toafá. ʻOkú Ne fakahā ʻi Nasaleti ko Ia ʻa e Mīsaiá, pea naʻe fakasītuʻaʻi Ia. ʻOkú Ne fili ha Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua pea akoʻi ʻEne kau ākongá. ʻOkú Ne fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá mo fakahoko ha ngaahi mana lahi.

Luke 9–14. ʻOku fekauʻi atu ʻa e kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke nau ʻalu ʻo malanga mo fai fakamoʻui. ʻOku fafanga ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kakai ʻoku tokolahi hake he toko nima afé peá Ne liliu ʻi ha moʻunga. ʻOkú Ne ui ʻa e Kau Fitungofulú pea fekauʻi atu kinautolu ke nau faiako. ʻOkú Ne akonaki kau ki he moʻui fakaākongá, mālualoí, mo e fakamaaú. ʻOkú Ne fai ʻa e talanoa fakatātā ki he Samēlia leleí.

Luke 15–17. ʻOku akonaki ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi talanoa fakatātā. ʻOkú Ne akonaki ʻo kau ki he maumau fonó, tuí mo e fakamolemolé. ʻOkú Ne fakamoʻui ʻa e kau tangata kilia ʻe toko hongofulu mo akonaki ʻo kau ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí.

Luke 18–22. ʻOku hoko atu ʻa e akonaki ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi talanoa fakatātaá. ʻOkú Ne fakamoʻui ha tangata kui pea akoʻi ʻa Sākeasi. ʻOkú Ne hū ikuna ki Selusalema, tengihia maʻá e koló, pea fakamaʻa ʻa e temipalé. ʻOkú Ne tomuʻa fakahā ʻa hono fakaʻauha ʻo Selūsalemá mo akonaki fekauʻaki mo e ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko ki muʻa Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí. ʻOkú Ne fokotuʻu ʻa e sākalamēnití, akoʻi ʻEne kau ʻAposetoló, pea mamahi ʻi Ketesemani. ʻOku lavakiʻi, puke pōpula, lumolumaʻi, haʻi, pea fakamaauʻi Ia.

Luke 23–24. ʻOku fakamāuʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻia Pailato pea mo Hēlota, tutuki pea telio ʻi he fonualotó. ʻOku fakamoʻoni ha ongo ʻāngelo ʻi he fonualotó mo ha ongo ākonga ʻi he hala ki ʻEmeasí kuo toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi. ʻOku hā mai ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ʻi Selusalema, palōmesi ki Heʻene Kau ʻAposetoló te nau maʻu ʻa e mālohi mei he ʻOtuá, peá Ne hāʻele hake ki he langí.

Paaki