Laipelí
ʻIuniti 19, ʻAho 4: Ngāue 18–19


ʻIuniti 19: ʻAho 4

Ngāue 18–19

Talateú

Naʻe fakasītuʻaʻi ʻa Paula ʻe he tokolahi ʻo e kau Siu ʻi Kolinitoó, ka naʻe ola lelei ʻene ngāué ʻi he lotolotonga ʻo e kau Senitailé. Naʻe fakahinohino ʻe ʻAkuila mo Pīsila, ko ha ongomātuʻa mali naʻá na angatonu, ha tangata ʻi ʻEfesō ko ʻApolosi, ko ha Siu mei ʻAlekisanitia, pea tokoniʻi ke mahino kiate ia ʻa e hala ʻo e ʻOtuá. Naʻe malanga ʻa Paula fekauʻaki mo e Laumālie Māʻoniʻoní, fakahoko ha ngaahi mana, pea fakamamaʻo mei ha kakai fakamaveuveu ʻi he fale faiva ʻi ʻEfesoó.

Ngāue 18:1–17

ʻOku malanga ʻa Paula ʻi Kolinitō

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha ngaahi founga kuó ke kau atu ai ki he ngāue ʻa e ʻEikí?

    2. Ko e hā ha ngaahi pole kuó ke fetaulaki mo ia ʻi hoʻo feinga ke fai ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí?

ʻI hoʻo ako ʻa e Ngāue 18, kumi ki ha tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke tokoni kiate koe ʻi hoʻo feinga ke fai ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí.

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 18:1–5 naʻe mavahe ʻa Paula mei ʻAtenisi ʻo fononga ki Kolinitō, peá ne akonaki ai ʻi he falelotú. Lau ʻa e Ngāue 18:6, ʻo kumi ki he ngaahi pole naʻe fetaulaki mo Paula ʻi he taimi naʻá ne akoʻi ai ʻa e kau Siu ʻi Kolinitoó fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí.

Ko e hā ʻa e meʻa naʻe palani ʻe Paula ke ne fai koeʻuhí ko hono fakasītuʻaʻi ʻe he kau Siu ʻi he falelotú ʻene pōpōakí?

Lau ʻa e Ngāue 18:7–10, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko, ʻo hangehangē ko e meʻa ia naʻe lotolahi ai ʻa Paulá. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻi he veesi 10 ʻa e meʻa naʻe talaʻofa ange ʻe he ʻEikí maʻa Paula kapau ʻe hokohoko atu ʻene malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ʻi Kolinitoó.

ʻOku lava ke tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻe nofoʻia kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi he taimi ʻoku tau fai ai ʻEne ngāué, ʻo kapau te tau fakafeʻungaʻi kitautolu. Fakakaukau ke tohiʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he tafaʻakí ʻi hoʻo folofolá ʻo ofi ki he Ngāue 18:9–10.

ʻĪmisi
President Thomas S. Monson

Naʻe fai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa e fakalotolahi ko ʻení: “Mahalo pē ʻoku natula mā hamou niʻihi pe fakakaukau ʻoku ʻikai ke mou feʻunga ke tali ha uiuiʻi. Manatuʻi ʻoku ʻikai ko haʻata ngāue ʻeni ʻataua. Ko e ngāue ia ʻa e ʻEikí, pea ko e taimi ʻoku tau fai ai e ngāue ʻa e ʻEikí, ʻoku ʻi ai leva ʻetau totonu ki he tokoni ʻa e ʻEikí. Manatuʻi ʻe fakafeʻungaʻi ʻe he ʻEikí ho tuʻá ke ne mafeia e kavenga ʻe hilifaki ki aí” (“Ke Ako, ke Fakahoko, ke Aʻusia,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 62).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ke ʻilo ʻe feʻao ʻa e ʻEikí mo koe ʻi he taimi ʻokú ke fai ai ʻEne ngāué?

    2. Ko e fē ha taimi naʻe feʻao ai ʻa e ʻEikí mo koe ʻi hoʻo fai ʻEne ngāué? Naʻá ke ʻilo fēfē ʻokú mo feʻao?

ʻOku lekooti ʻi he Ngāue 18:11–17 naʻe hokohoko atu ʻa e malanga ʻa Paula ʻi Kolinitoó ʻi ha toe taʻu ʻe taha mo e konga. Lolotonga ʻa e ʻi Kolinitō ʻa Paulá, naʻe feinga ha kau Siu ʻe niʻihi ke hoko ki ai ʻa e fakamaaú koeʻuhí ko e meʻa naʻá ne akoʻí, ka naʻe ʻikai tali ia ʻe he pulé, pea ko e fakamoʻoni ia ki he talaʻofa ʻa e ʻEikí kia Paulá.

Ngāue 18:18–28

ʻOku tokoniʻi ʻe ʻAkuila mo Pīsila ʻa ʻApolosi ke mahino ki ai ʻa e hala ʻo e ʻOtuá

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 18:18–23 naʻe kaungā fononga fakataha ha tangata ko ʻAkuila mo hono ʻunohó ko Pīsila, mo Paula ki ʻEfesō. Naʻe nofo ʻa e ongomātuʻá ʻi ʻEfesō kae fononga ʻa Paula ki he feituʻu Selusalemá pea hoko atu ki he feituʻu fakatokelaú ki ʻAniteoke, ʻa e feituʻu naʻe fakaʻosi ki ai ʻene fononga fakafaifekau hono uá. Naʻe feʻunga ʻa e fononga fakafaifekau ko ʻení mo e taʻu ʻe tolu. Naʻe fakafuofua ki he maile ʻe 3,000 naʻe fononga ai ʻa Paula ʻi heʻene fononga ko ʻení.

Hili ha taimi mei ai, naʻe mavahe leva ʻa Paula mei ʻAniteoke ʻo kamata ʻene fononga fakafaifekau hono tolú (vakai, Ngaahi Mape ʻo e Tohi Tapú, fika 13, “Ko e Ngaahi Fononga Fakafaifekau ʻa e ʻAposetolo ko Paulá”). Naʻá ne toe fou atu ʻi heʻene fononga ko ʻení ʻi he ngaahi feituʻu naʻá ne ʻosi fokotuʻu ai ha ngaahi kolo ʻo e Siasí, ʻo fakamālohia ai ʻa e kau ākongá.

Lau ʻa e Ngāue 18:24–25, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko ʻi ʻEfesō hili ʻa e mavahe ʻa Paulá.

Ko e hā naʻe ʻosi mahino kia ʻApolosi fekauʻaki mo e “ngaahi meʻa ʻa e ʻEikí” (veesi 25)?

Naʻe ʻikai ke maʻu kakato ʻe ʻApolosi ʻa e mahino kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ngāué, he naʻá ne “ʻilo pē ʻe ia ʻa e papitaiso ʻa Sioné” (veesi 25). Lau ʻa e Ngāue 18:26, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe ʻAkuila mo Pīsila ʻi he taimi naʻá na fanongo ai ki he akonaki ʻa ʻApolosí.

ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “fakamatala kiate ia ʻo lahi ʻa e [founga] [ʻa] e ʻOtuá” (veesi 26), naʻe lahi ange ʻa e meʻa naʻe akoʻi ʻe ʻAkuila mo Pīsila kia ʻApolosi fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí, ʻo fakalahi ki he ʻilo mo e mahino naʻá ne maʻú.

Lau ʻa e Ngāue 18:27–28, ʻo kumi ki he fakamoʻoni hono tokoniʻi ʻe ʻAkuila mo Pīsila ʻa ʻApolosi ke mahino kakato ki ai ʻa e [founga ʻa] e ʻOtuá.

Ngāue 19:1–20

ʻOku foaki ʻe Paula ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo fakahoko ha ngaahi mana

ʻI he taimi naʻe kamata fononga ai ʻa Paula ʻi heʻene fononga fakafaifekau hono tolú, naʻá ne fou atu ʻi Kalētia mo Filisia (vakai Ngāue 18:23), peá ne foki leva ki ʻEfesō. Lau ʻa e Ngāue 19:2–6, ʻo kumi ki he founga naʻe tokoniʻi ai ʻe Paula ʻa e kakai ʻi ʻEfesoó ke mahino kakato kiate kinautolu ʻa e [founga ʻa] e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Greek ruins

Ko e ngaahi tuʻunga fale maumau ʻi he feituʻu naʻe tuʻu ai ʻa e fale heleʻuhila Kiliki ʻi ʻEfesoó, ʻa ia naʻe malanga ai ʻa Paulá

Ko e hā ʻa e tokāteline naʻe toe mahino ange ki he kau ākonga ʻi ʻEfesoó ʻo makatuʻunga ʻi hono tokoniʻi kinautolu ʻe Paulá?

ʻI hoʻo lau ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe paaki ʻo fakatatau ki he fakahinohino ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, kumi ki he ʻuhinga naʻe fie maʻu ai ke toe papitaiso ʻa e kakai ko ʻeni ʻi ʻEfesoó: “ʻOku hangē … naʻe faipapitaiso ha kau Siu naʻe tapukupuku ʻenau fakakaukaú, ʻo hangē ko Sione [ko e Papitaisó], ka naʻe ngalo ke tala kiate kinautolu ʻe ʻi ai ha taha ʻe muimui mai ko hono huafá ko Sīsū Kalaisi pea te Ne faipapitaiso ʻaki ʻa e afí pea ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní—ʻo mahino ai ki he kau ului ko ʻení naʻe taʻefakalao hono fuofua papitaiso kinautolú, pea ʻi heʻenau fanongo hení naʻa nau fiefia ke papitaiso mo hilifaki ʻa e nimá kiate kinautolu ke nau maʻu ʻa e ngaahi meʻafoakí ʻo hangē ko e talaʻofá” (“Baptism,” Times and Seasons, 1 Sepitema, 1842, 904).

ʻOku tau ako mei he meʻa naʻe hoko ko ʻení ko e papitaiso totonú kuo pau ke fakahoko ia ʻe ha tamaioʻeiki kuo fakamafaiʻi ʻe he ʻOtuá, pea ʻe toki kakato ʻa e papitaisó kapau ʻe kau atu ki ai mo hono maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻĪmisi
Prophet Joseph Smith

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kuo pau ke ʻalu fakataha ʻa e papitaisó pea mo e “meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hilifaki ʻo e nimá”: “ʻE sai ange ke ke papitaiso ha tangai ʻoneʻone ko ha tangata, kapau ʻoku ʻikai fai ia ʻi he mahino ke fakamolemole ʻa e angahalá pea mo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e papitaiso ʻaki ʻa e vaí ko ha konga pē ia ʻo e papitaisó, pea ʻoku ʻikai hano ʻaonga ʻo kapau he ʻikai fakahoko ʻa e konga ʻe tahá—ʻa ia, ko e papitaiso ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007],109).

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 19:7–10 naʻe hokohoko atu ʻa e malanga ʻa Paulá ʻi ʻEfesō ʻo laka hake ʻi ha toe taʻu kehe ʻe ua. Lau ʻa e Ngāue 19:11–12, ʻo kumi pe ko e hā ʻa e ngaahi mana naʻe fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻo fakafou ʻia Paulá.

Ko e tokāteline ʻe taha ʻoku tau ako mei he fakamatala ko ʻení ko e founga ʻe taha ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻe he ʻOtuá ʻa Hono mālohí ko hono fakafou mai ʻi Heʻene kau tamaioʻeiki kuo fakamafaiʻí.

Lau ʻa e Ngāue 19:13–16, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe feinga ai ha kau tangata ke nau kapusi ʻa e ngaahi laumālie koví ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Paulá.

Naʻe ʻikai ke ʻiloʻi ʻe he laumālie koví ha mafai ʻo e ngaahi foha ʻo Sivá neongo naʻa nau pehē ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e Fakamoʻuí, koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke ngāue ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

Lau ʻa e Ngāue 19:17–20, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he niʻihi tokolahi ʻi he hili ʻenau ʻilo ʻa e meʻa ko ʻeni naʻe hokó. ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ko e “faka fiemana” ʻi he veesi 19 ki he kikite mo e ngaahi angafai kehe ʻa e tēvoló.

Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe he kakai ko ʻení ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí?

ʻE lava ke tau ako ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení mei he ngaahi veesí ni: ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau vete mo siʻaki ʻa e ngaahi angafai ʻa e tēvoló.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ha ngaahi feilaulau ʻe ala fie maʻu ke fai ʻe ha taha kae lava ke ne siʻaki ha angahala kuó ne vete?

Fakalaulauloto pe ʻoku ʻi ai ha ngaahi angahala ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke ke vete pea siʻaki. Fili ke ngāue ʻo fakatatau ki ha ngaahi ueʻi naʻá ke ongoʻi ʻi hoʻo ako ʻa e lēsoni ko ʻení.

Ngāue 19:21–41

ʻOku lea fakafepaki kia Paula ʻa kinautolu naʻa nau hū ki he ʻotua tamapua fefine ko Taiená pea fakatupu ai ha maveuveu ʻi he koló

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 19:21–41 naʻe hoko ʻa e hū ki he ʻotua tamapua fefine ko Taiená ke maʻu ai ha koloa ʻa e kau tangata tufunga ʻi ʻEfesoó. Naʻe fakatafoki ʻe he kau tangata tufunga naʻa nau ngaohi ʻa e ngaahi ʻīmisi ʻo Taiená ʻa e kakaí meia Paula, koeʻuhí naʻe malanga ʻa Paula ʻo fakafepakiʻi ʻa e hū ki he ngaahi ʻotua tamapuá. Naʻe ʻave ʻe he kakaí ha toko ua ʻo e kaungā fononga ʻo Paulá pea nau fakataha atu ki he fale heleʻuhila he koló, ʻa ia naʻe lava ke hao ki ai ha kakai ʻo aʻu ki he toko 24,000. Naʻe fakaʻamu ʻa Paula ke lea ki he kakaí, ka naʻe fakalotoʻi ia ʻe ha niʻihi ʻo e kau ākongá mo e kau matāpulé ke ʻoua naʻá ne hū ki he fale faivá. Naʻe iku pē ʻo fakanonga ʻe he matāpule tohi ʻo e koló ʻa e kakaí pea nau mātuku atu. Ko hono maluʻi ko ʻeni ʻo Paula mo hono kaungā ngāué ko ha sīpinga ia ʻa e pau ke hoko atu ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá neongo ʻa e fakafepaki ʻa e kau angahalá pea mo e fakatangá.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Ngāue 18–19 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki