Laipelí
Talateu kia Ngāué


Talateu kia Ngāué

Ko e hā ‘Oku Ako ai e Tohí Ni?

ʻOku fakafehokotaki ʻe he Ngaahi Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló ʻa e lekooti ʻo e moʻui ʻa Sīsū Kalaisí mo e ngaahi akonaki ʻi he Kosipeli ʻe Faá pea mo e ngāue ʻa ʻEne Kau ʻAposetoló. ʻOku hā ʻi he tohi ʻa Ngāué ʻa e hokohoko atu hono tataki ʻe he Fakamoʻuí ʻa Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kinautolu naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe fakahā ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e moʻoní ki he Kau ʻAposetoló, pea nau tataki leva mo akoʻi ʻa e Siasí. Naʻe toe fakahoko foki ʻe he Kau ʻAposetoló ha ngaahi mana ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Te ke ako ʻi hoʻo ako ʻa e tohi ko ʻení ki he kamata mafola mai ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí mei Selusalema “ki he ngataʻanga ʻo māmaní” (Ngāue 1:8). ʻE lava ke tokoni foki hoʻo ako ʻa e tohi ko ʻení ke ke sio ai ki he fakapotopoto ʻa e muimui ki he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻo e ʻaho ní pea ʻe lava ke ne ueʻi koe ke ke tuʻu taʻe ufi ko e fakamoʻoni koe kia Sīsū Kalaisi.

Ko Hai Naʻá Ne Hiki e Tohí Ni?

Naʻe tohi ʻe Luke ʻa e Ngaahi Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló ko e “tohi ia hono ua ʻo ʻene ngāué. … ʻOku ui ʻa e konga ʻuluakí ko e Kosipelí ʻi hono tohi ʻe Luké” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ngaahi Ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló,” scriptures.lds.org; vakai foki Luke 1:1–4; Ngāue 1:1).

Naʻe Tohi Ia ‘Anefē pea ‘i Fē?

Naʻe tohi ʻa e Ngāué hili ʻa e Kosipeli ʻa Luké (vakai Ngāue 1:1), ʻa ia ʻoku hangehangē naʻe tohi ʻi he konga hono ua ʻo e senituli ʻuluakí A.D. ʻOku ʻikai ke tau ʻilo pe naʻe tohi ia ʻi fē.

Ko Hai Naʻe Fakataumuʻa Ki Ai Hono Hikí Pea Ko e Hā Hono ʻUhingá?

Naʻe tohi ʻe Luke ʻa e tohi ʻa Ngāué ki ha tangata naʻe ui ko Tiofilusi (vakai Ngāue 1:1).

Ko e Hā Ha Ngaahi Meʻa ʻoku Makehe ai ʻa e Tohí Ni?

ʻOku fakamatala ʻa e tohi ʻa Ngāué ki he kamata mo e mafola ʻa e tui faka-Kalisitiané, ʻo kamata mei he kolomuʻa ʻo e vahefonua ʻo e kakai Siú ʻi Selusalema ʻo ngata ki Loma, ko e kolomuʻa lahi ʻo e puleʻangá. ʻOku fakamatala ʻa e tohi ʻa Ngāué ki ha ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi ha vahaʻa taimi ʻoku fakafuofua ki ha taʻu ʻe 30 (fakafuofua ki he A.D. 30–62) pea ʻoku lahi nofotaha pē ki he ngāue fakafaifekau ʻa Pita (vakai Ngāue 1–12) mo Paulá (vakai Ngāue 13–28). Ka ne taʻeʻoua ʻa e tohi ʻa Ngāué, naʻe mei fakangatangata pē ʻetau ʻilo ki he hisitōlia ʻo e Siasí ki ha kiʻi meʻa siʻisiʻi pē naʻe ʻomai ʻi he ngaahi ʻipiseli ʻo e Fuakava Foʻoú. ʻIkai ko ia pē, ka ʻoku toe ʻomi ʻia Ngāue ha talanoa fakahisitōlia mahuʻinga ki he ʻipiseli ʻa Paulá.

Naʻe mahuʻinga ki he tupulaki ʻa e Siasí ʻi heʻene kamakamata maí ʻa e ului ʻa Paulá (vakai Ngāue 9) pea mo ʻene ngaahi ngāue fakafaifekau kimui aí, ʻa e mata meʻa-hā-mai ʻa Pita fekauʻaki mo hono tali ke kau ki he Siasí ʻa e kau Senitaile naʻe teʻeki ke nau ului ki he tui faka-Siutá (vakai Ngāue 10:9–16, 34–35), pea mo e ngaahi tokāteline naʻe akoʻi ʻi he fakataha alēlea ʻi Selusalemá (vakai Ngāue 15).

Hangē ko hono lekooti ʻi he Luke 24:49, naʻe fekau ʻe he Fakamoʻuí ki he Kau ʻAposetoló ke toki kamata pē ʻenau ngaahi ngāue fakafaifekaú ʻi haʻanau “maʻu ʻa e mālohi mei ʻolungá.” ʻOku hiki ʻi he tohi ʻa Ngāué hono fakakoloa ʻaki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e mālohi ko ʻení mo fakamatalaʻi ʻa e meʻa fakaofo ʻoku lava ke ne ʻomí, ʻo kamata pē mei he ului ʻa e laui afe ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí (vakai Ngāue 2). Naʻe fakamamafaʻi mai ʻe Luke ʻi he tohi ʻa Ngāué ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki ha niʻihi fakatāutaha pea ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakaí. ʻOku hangehangē foki ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “maʻu ʻa e mālohi mei ʻolungá” naʻe maʻu ʻe he Kau ʻAposetoló ha “ʻilo fakapapau, ngaahi mālohi, mo ha ngaahi tāpuaki makehe ʻoku angamaheni pē ke toki maʻu ʻi he Temipale ʻo e ʻEikí” (Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, vōliume 3 [1965–73], 1:859).

Toʻo Kongokonga Lalahí

Ngāue 1–2. ʻOku malangaʻi ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá ʻi ha ʻaho ʻe 40 hili ʻEne Toetuʻú peá Ne hāʻele hake leva ki he langí. Naʻe maʻu ʻe he Kau ʻAposetoló ha fakahinohino fakalangi ʻo nau ui ʻa Mataiasi ke fakakakato ʻaki ʻa e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kuo pito ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí. ʻOku fakamoʻoni taʻeufi ʻa Pita fekauʻaki mo e Fakamoʻui kuo toetuʻú, pea kuo ului ha kakai ʻoku fakafuofua ki he toko 3,000.

Ngāue 3–8. ʻOku fakamoʻui ʻe Pita mo Sione ha tangata naʻe pipiki talu mei hono fanauʻí. Kuo puke pōpula ʻa Pita mo Sione ʻi heʻena malangaʻaki mo faifakamoʻui ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí pea naʻe fakahaofi kinaua mei he fale fakapōpulá. Naʻe ui ʻe he Kau ʻAposetoló ha kau tangata ʻe toko fitu ke tokoni kiate kinautolu ʻi heʻenau ngāué; ko e taha ʻo e kau tangatá ni ko Sitīveni, naʻe fakamoʻoni ʻi he ʻao ʻo e fakataha alēlea ʻa e Kau Siú, pea naʻe fakapoongi ia ʻe he kau mēmipa ʻo e fakataha alēleá. ʻOku malanga ʻa Filipe ʻi Samēlia.

Ngāue 9–12. Naʻe ului ʻa Saula pea kamata ʻene ngāue fakafaifekaú. Naʻe ʻilo ʻe Paula mei ha mata meʻa-hā-mai ʻoku totonu ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki he kau Senitailé. Naʻe fakapoongi ʻa e ʻAposetolo ko Sēmisí (tokoua ʻo Sioné) pea tuku ʻa Pita ʻi he fale fakapōpulá ʻi he fekau ʻa Hēlota ʻAkilipa I.

Ngāue 13–15. Naʻe ui ʻa Saula mo Pānepasa ke na ngāue fakafaifekau. Naʻá na fehangahangai mo ha fakafepaki mei he kau Siú pea tali foki kinaua ʻe ha kau Senitaile ʻe niʻihi. ʻOku fakataha ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻi Selusalema ʻo tuʻutuʻuni ʻoku ʻikai fie maʻu ʻa e kau Senitaile kuo uluí ke nau kamu pe faipau ki he fono ʻa Mōsesé ʻi he taimi ʻoku nau kau ai ki he Siasí. ʻOku mavahe atu ʻa Paula (ko e hingoa ʻo Saula he taimi ko ʻení) ʻi heʻene fononga fakafaifekau hono uá, fakataha mo Sailosi.

Ngāue 16–20. ʻOku fakamālohia ʻe Paula mo Sailosi ha ngaahi siasi ʻe niʻihi (kāingalotu) naʻe ʻosi fokotuʻu ki muʻa. ʻOku malanga ʻa Paula ʻi he ʻAleopeikó ʻi ʻAtenisi ʻo pehē “ko e hako ʻo e ʻOtuá ʻa kitautolu” (Ngāue 17:29). ʻOku fakaʻosi ʻe Paula ʻene fononga fakafaifekau hono uá pea hoko atu ki heʻene fononga fakafaifekau hono tolú ʻi ʻĒsia Mino. Naʻe fili ʻa Paula ke foki ki Selusalema.

Ngāue 21–28. ʻOku puke pōpula ʻa Paula ʻi Selusalema pea hokohoko atu pē ʻene fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. ʻOku toe hā ʻa e ʻEikí kia Paula. ʻOku alēlea ha kau Siu tokolahi ke fakapoongi ʻa Paula. ʻOkú ne fakamoʻoni ʻi Sesalia ʻi he ʻao ʻo Filike, Fesito mo ʻAkilipá. Naʻe tūkia ʻa e vaka ʻo Paulá lolotonga ʻene folau ki Lomá. ʻOku malangaʻaki ʻe Paula ʻa e ongoongoleleí lolotonga hono tauhi pōpula ia ʻi ha fale ʻi Loma.

Paaki