Laipelí
Talateu kia Lomá


Talateu kia Lomá

Ko e hā ‘Oku Ako ai e Tohí Ni?

Ko e Tohi ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ki he kakai Lomá ʻa e tohi lōloa taha ʻi heʻene ngaahi tohí pea ʻoku pehē ʻe ha kakai tokolahi ko e tohi māʻongoʻonga tahá ia. ʻOku maʻu ʻi he tohi ko ʻení ʻa e fakamatala kakato taha ʻo e tokāteline ʻo e fakatonuhiá ʻo fakafou ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí kae ʻikai fakafalala ki hono fakahoko ʻo e ngaahi fono ʻa Mōsesé. ʻOku lahi ha ngaahi akonaki ai fekauʻaki mo e ngaahi tokāteline ʻo e fakamoʻuí pea mo hono fakaʻaongaʻi tonu ʻo e ngaahi tokāteline ko iá ʻi he moʻui fakaʻahó. ʻI hoʻo ako ʻa e tohí ni, te ke lava ʻo maʻu ai ha loto houngaʻia ange ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea mo e ʻamanaki lelei mo e nonga ʻe ala maʻu ʻe he kakai kotoa ʻia Kalaisí.

Ko Hai Naʻá Ne Hiki e Tohí Ni?

Ko e ʻAposetolo ko Paulá naʻá ne hiki ʻa e Tohi ki he Kakai Lomá (vakai Loma 1:1). Naʻe tokoni ha tangata tohi ko Teasio kia Paula ʻi hono hiki ʻa e tohi ko ʻení, pea naʻá ne hiki haʻane pōpoaki ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi Lomá ʻo ofi ki he fakaʻosinga ʻo e tohí (vakai Loma 16:22).

Ko e Fē ʻa e Taimi mo e Feituʻu ne Hiki aí?

Naʻe fai ʻe Paula ʻa ʻene Tohi ki he kakai Lomá mei Kolinitō ʻi he ofi ki he fakaʻosinga ʻo ʻene fononga fakafaifekau hono tolú. ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku makatuʻunga ai hono fakafuofuaʻi naʻe hiki ʻa e tohi ko ʻení lolotonga ʻa e māhina ʻe tolu naʻe nofo ai ʻi Kolinitoó (vakai Ngāue 20:2–3; ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e Kilisi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ki Kolinitō), ʻo fakafuofua ki he vahaʻa ʻo e A.D. 55 mo e 56 (Vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ngaahi Tohi ʻa Paulá.”)

Ko Hai Naʻe Fakataumuʻa Ki Ai Hono Hikí pea Ko e Hā Hono ʻUhingá?

Naʻe fakataumuʻa ʻa e Tohi ʻa Paula ki he Kakai Lomá ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Lomá (vakai Loma 1:7). ʻOku ʻikai ʻilo ʻa e tupuʻanga ʻo e Siasí ʻi Lomá, kae mahalo naʻe fokotuʻu hili pē ʻa e ʻaho ʻo e Penitekosí, ʻi he taimi naʻe fanongo ai ʻa e kau Siu naʻa nau ʻaʻahi mai mei Lomá ki he malanga ʻa Pitá (vakai Ngāue 2:10). Neongo naʻe teʻeki ʻalu ʻa Paula ki Loma, naʻá ne hiki ha ngaahi pōpoaki ʻo fakapatonu ki ha kau Māʻoniʻoni naʻá ne ʻilo mei haʻanau feohi kimuʻa pe fakafou ʻi ha niʻihi kehe ne nofo ʻi Loma, ʻo hangē ko Pīsila mo ʻAkuilá (vakai Ngāue 18:1–2, 18; Loma 16:1–16, 21).

ʻOku hangē naʻe ʻi ai ha ʻuhinga tefito ʻe tolu naʻe ʻave ai ʻe Paula ʻene tohi ko ʻeni ki he kakai Lomá:

(1) Ko ha teuteu ki haʻane tūʻuta atu ki Loma ʻi he kahaʻú. Naʻe fakaʻamu ʻa Paula ʻi ha ngaahi taʻu lahi ke ne malangaʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻi Loma (vakai Ngāue 19:21; Loma 1:15; 15:23). Naʻá ne toe fakaʻamu foki ke hoko ʻa e Siasí ʻi Loma ko ha fakamaʻunga ʻe lava ke fai mei ai haʻane ngāue fakafaifekau ki Sipeini (vakai Loma 15:22–24, 28).

(2) Ke fakamahino mo taukapoʻi ʻene ngaahi akonakí. Naʻe toutou fehangahangai ʻa Paula mo ha fakafepaki mei ha kakai ʻe niʻihi naʻa nau maʻuhala pe liliu ʻene ngaahi akonaki kau ki he fono ʻa Mōsesé mo e tui kia Kalaisí (vakai Ngāue 13:45; 15:1–2; 21:27–28; Loma 3:8; 2 Pita 3:15–16). Naʻá ne maʻu tonu ha ʻuhinga ke mahamahalo ai naʻe ʻosi aʻu ʻa e faʻahinga maʻuhala ko iá ki he kāingalotu ʻi Lomá, pea naʻá ne fai leva ʻa e tohí ke fakasiʻisiʻi ha hohaʻa ki muʻa peá ne tūʻuta atú.

(3) Ke poupouʻi ʻa e uouangatahá ʻi he vā ʻo e kāingalotu Siú mo e kāingalotu senitaile ʻi he Siasí. Naʻe ʻikai fuoloa ki muʻa pea hiki ʻe Paula ʻa e tohi ko ʻení, kuo kamata ke foki ki Loma ʻa e kau Siu Kalisitiane naʻe ʻosi tuli mei Loma ʻe he ʻemipola ko Kalotiusí (vakai Ngāue 18:2) ʻo nau foki ki he ngaahi siasi faka-Kalisitiane naʻe tokolahi ai ʻa e kau senitaile Kalisitiané. Hangē naʻe makatuʻunga ʻi he tūkunga ko ʻení ʻa e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi palopalema ʻe niʻihi ʻi he vā ʻo e kau Kalisitiane Siú mo e kau Kalisitiane senitailé. Naʻe feinga ʻa Paula ʻi hono tuʻunga “ko e ʻaposetolo … ʻo e kakai Senitailé” (Loma 11:13) ke fakakau atu ʻa e kau ului senitailé ki he Siasí; ka koeʻuhí ko e Siu ia, naʻá ne toe fakaʻamu pē ke tali ʻe hono kakaí ʻa e ongoongoleleí (vakai Loma 11:1). Naʻá ne fakaʻaiʻai ʻa e fāitahá ʻi he Siasí ʻaki ʻene akoʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí ki he Kau Māʻoniʻoní kotoa (vakai Loma 3:21–4:25; 11:13–36; 14:1–15:13).

Ko e Hā ha Ngaahi Meʻa ʻoku Makehe ai ʻa e Tohí Ni?

ʻOku kamata ʻa e tohí ʻaki hono fakahā hono taumuʻá ʻi he hili pē ʻa e pōpōaki ʻi he kamataʻangá: “[Ko e] ongoongolelei ʻo Kalaisí … ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻui” kiate kinautolu kotoa pē “ʻoku tui” kia Sīsū Kalaisí (Loma 1:16–17).

Neongo naʻe ʻi ai ha fatongia mahuʻinga ʻo e Tohi ʻa Paula ki he kakai Lomá ʻi he hisitōlia ʻo e tui faka-Kalisitiané, kae fakatatau kia ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e meʻa fakaloloma he naʻe toe hoko pē ia “ko e tupuʻanga ʻo e maʻuhala, fakaʻuhinga hala mo e kākā fakatokāteline ʻo lahi ange ʻi ha toe tohi ʻi he Tohi Tapú,” (Doctrinal New Testament Commentary, vōliume 3 [1965–73], 2:211). Naʻa mo e kakai naʻa nau fuofua kau ki he tui faka-Kalisitiané, naʻa nau kei lau pē ʻoku “ʻi ai ʻa e meʻa ʻe niʻihi ʻoku ʻilongataʻa” ʻi he ngaahi tohi ʻa Paulá, pea naʻe liliu mo fakaʻuhingaʻi hala ʻene ngaahi akonakí ʻi he taimi ʻe niʻihi (2 Pita 3:15–16).

Toʻo Kongokonga Lalahí

Loma 1–3. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e tokāteline ʻo e fakatonuhiaʻi ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne fakaʻuhingaʻi ʻa e faingataʻa ʻo e angahala ʻoku fehangahangai mo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá mo akoʻi ko e founga ʻa e ʻOtuá ki he palopalema ko ʻení ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí maʻá e tokotaha kotoa pē. ʻE lava ke fakatonuhiaʻi (fakamolemoleʻi) mo maʻu ʻa e fakamoʻuí ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻo fakafou ʻi hono tali ʻa e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he tui mateaki.

Loma 4–8. ʻOku fakatātāʻaki ʻe Paula ʻa ʻĒpalahame ke fakahaaʻi ʻa e tokāteline ʻo e fakatonuhiaʻi ʻi he tuí. ʻOkú ne akoʻi ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e fakamoʻuí mo akoʻi ʻa e founga ʻoku tokoniʻi ai ʻe he ngaahi tokāteline ko iá ʻa e moʻui ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku nau tui kia Kalaisí.

Loma 9–16. ʻOku tohi ʻa Paula fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo ʻIsileli ko e fonua ʻo e kakai fili, ʻenau fakasītuʻaʻi ʻa e ongoongoleleí ʻi he taimi ko iá, pea mo e iku ki he fakamoʻuí. ʻOkú ne faleʻi ʻa e kāingalotu Siú mo e kāingalotu senitaile ʻi he Siasí ke nau moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí koeʻuhí kae maʻu ʻa e nongá mo e uouangatahá ʻi he Siasí. ʻOkú ne kole fakamātoato ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi Lomá ke hokohoko atu ʻenau tauhi ʻa e ngaahi fekaú.

Paaki