Laipelí
Talateu kia Fakahaá


Talateu kia Fakahaá

Ko e hā ‘a e ‘Uhinga ʻoku Ako ai ʻa e Tohí Ni?

ʻOku toe ui ʻa e “Fakahā ʻa Sīsū Kalaisí” (Fakahā 1:1), ko e ʻApokalipisí, ʻa ia ʻoku ʻuhinga ʻi he lea faka-Kalisí ki he fakahā, ʻilo, pe tatala ʻa ia ʻoku fūfuuʻí (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “ʻApokalipisí”). ʻOku hoko ʻa e tohí ni ko ha tatala ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo ha fakahā ʻo Hono mafaí, mālohí, mo Hono tefitoʻi fatongia ʻi he palani fakamoʻui ʻa e Tamaí. ʻOku fakahā foki ʻi he tohí ni ha fakamatala mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Maí pea mo e Nofo Tuʻí.

ʻE lava ke tokoni hono ako ʻo e tohi ʻa Fakahaá ke ke maʻu ha mahino lahi ange ki he toetuʻú mo e ʻAlo nāunauʻia ʻo e ʻOtuá, pea mo ʻEne ngaahi fengāueʻaki mo e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi taʻu ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní, kae tautautefito ki he ngaahi ʻaho fakaʻosí. ʻOku ʻomi ʻi he tohí ni ha pōpoaki ʻo e ʻamanaki lelei ki he kau māʻoniʻoní pea ʻe lava ke ne poupouʻi koe ke ke kei faivelenga ki hoʻo fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e fakatangá mo e ngaahi faingataʻá.

Ko Hai Naʻá Ne Hiki e Tohí Ni?

Ko e ʻAposetolo ko Sioné, ʻa ia ko e ākonga ʻofeina ʻa Sīsū Kalaisí, naʻá ne faʻu ʻa e tohí ni. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná naʻe tomuʻa fakanofo ʻa Sione ke ne hiki e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he tohi ʻo e Fakahaá (vakai, 1 Nīfai 14:18–27; ʻEta 4:16).

Ko e Fē Taimi mo e Feituʻu ne Tohi Aí?

Naʻe hiki ʻa e tohi ʻo e Fakahaá ʻi ha taimi naʻe fehangahangai ai ʻa e kau Kalisitiané mo e ngaahi akonaki halá, fakafiefiemālie, pea mo ha fakatanga lahi (vakai, Fakahā 1:9; 2:4, 10, 14–15; 3:16; 6:9). ʻOku hangē naʻe meimei hoko ʻa e fakatanga ko ʻení ʻi he nima ʻo e kau Lomá ʻi he taʻu ʻe uangofulu fakaʻosi ʻo e senituli ʻuluakí A.D.. Naʻe fai ʻe Sione ʻa e tohí mei he motu ko Pātimosi ʻi he Tahi ʻAisiení, fakafuofua ki ha maile ʻe 60 (kilomita ʻe 100) ʻi he tonga-hihifo ʻo ʻEfesoó (vakai, Fakahā 1:9).

Ko Hai Naʻe Fakataumuʻa Ki Ai Hono Hikí Pea Ko e Hā Hono ʻUhingá?

Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ha pōpoaki ʻo e ʻamanaki lelei mo ha fakalotolahi ki he Kāingalotu ʻi hono kuongá (vakai, Fakahā 1:4, 11) pea mo kinautolu ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Naʻe fakataumuʻa ʻa e ʻuluaki vahe ʻe tolu ʻo e Fakahaá ki ha ngaahi kolo ʻe fitu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsia Mino (vakai, Fakahā 1:4, 11; 2–3). Koeʻuhí ko e mālohi ʻa e fakatangá, naʻe fuʻu fie maʻu ʻe he Kau Māʻoniʻoní ʻa e pōpoaki fakalotolahi ʻoku maʻu ʻi he Fakahaá. ʻIkai ko ia pē, ka naʻe fakamoʻoni ʻa e palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko Nīfaí “kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ki he ʻaposetolo ko” Sioné ke tohi fekauʻaki mo e ngataʻanga ʻo e māmaní (1 Nīfai 14:25), pea ʻe hoko ʻene ngaahi leá ki he kau Senitailé pea mo e toenga ʻo ʻIsilelí fakatouʻosi ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní (vakai, 1 Nīfai 13:20–24, 38; 14:19–27).

Ko e Hā Ha Ngaahi Fōtunga Makehe ʻo e Tohí Ni?

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “ko e tohi ʻa Fakahaá ko e taha ia ʻo e ngaahi tohi mahinongofua taha kuo fekauʻi ʻe he ʻOtuá ke tohí” (ʻi he History of the Church, 5:342). Neongo ʻoku lahi ai ʻa e ngaahi fakatātā mo e ngaahi fakataipe ʻoku ʻikai faʻa faingofua ke mahino ki he kau laukonga ʻi he kuongá ni, ʻoku mahinongofua mo fakalotoa ʻa e ngaahi kaveinga ʻo e tohí ni.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ʻa e tuʻunga ʻo e Siasí ʻi hono kuongá (vakai, Fakahā 2–3) mo tohi kau ki he ngaahi meʻa ʻo e kuohilí mo e kahaʻú (vakai, Fakahā 4–22). ʻOku ʻi he tohi ʻa Fakahaá ʻa e taha ʻo e ngaahi potufolofola ʻi he folofolá ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e Tau ʻi he Langí ʻi he maama fakalaumālié (vakai, Fakahā 12:7–11) mo ʻomi ha vakai fakalūkufua ʻo e hisitōlia ʻo e māmaní ʻoku fakalotoa, ʻo tokanga makehe ki he ngaahi ʻaho kimui ní pea mo e Nofo Tuʻí. ʻOku kau ʻi hono ngaahi kaveinga lalahí ʻa e fatongia ʻo Sīsū Kalaisi ʻi hono fakahoko ʻo e palani ʻa e ʻOtuá, toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní, ko e Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí mo hono fakaʻauha ʻo e tēvoló, mo e talaʻofa ʻe iku hoko ʻa e māmaní ki hono tuʻunga fakasilesitialé. ʻOku toe fakamatalaʻi ʻe he tohí ʻe ha “ikuna ʻa e leleí ʻi he koví ʻe tuʻuloa … [pea] ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi puleʻanga ʻo e tangatá pea mo Sētané” (Bible Dictionary in the LDS version of the Bible, “Revelation of John”).

Toʻo Kongokonga Lalahí

Fakahā 1–3. ʻOku mamata ʻa Sione ki ha meʻa-hā-mai ʻo Sīsū Kalaisi. ʻOkú ne tohi ha ngaahi pōpoaki fakatāutaha ki he ngaahi siasi ʻe fitu ʻi ʻĒsiá; ʻoku kau ʻi he ngaahi pōpoaki ko ʻení ha fakafetaʻi, ngaahi naʻinaʻi, mo e ngaahi talaʻofa ki he Kau Māʻoniʻoni faivelenga ʻi he kolo takitaha.

Fakahā 4–11. Naʻe mamata ʻa Sione ki ha mata meʻa-hā-mai ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻafio ʻi he nāunau fakasilesitialé, ko e Lami ʻa e ʻOtuá, mo ha tohi naʻe fakamaʻu ʻaki e fakamaʻu ʻe fitu. ʻOkú ne mamata ki ha ngaahi mata meʻa-hā-mai fekauʻaki mo hono fakaava ʻo e fakamaʻu takitaha ʻi he ngaahi fakamaʻu ʻe fitú. Ko kinautolu ʻoku ʻai ʻa e fakamaʻu ʻo e ʻOtuá ʻi honau laʻé, te nau maʻu ʻa e maluʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. ʻOku mamata ʻa Sione ki he ngaahi tau, ngaahi meʻa fakamamahi, mo ha ngaahi meʻa kehe ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻe hoko ki muʻa he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí.

Fakahā 12–16. Naʻe mamata ʻa Sione ki ha meʻa-hā-mai ʻo e Tau ʻi he Langí ʻi he maama fakalaumālié pea mo ʻene hokohoko atu ʻi he māmaní. ʻOkú ne akoʻi ʻʻoku feinga ʻa e ngaahi mālohi koví ke fakaʻauha e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻE fakafoki mai ʻi he kuonga fakaʻosí e ongoongoleleí ki he māmaní ʻi hono kakató, ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa e kau ʻāngeló. ʻE fai ha ngaahi teuteu ki he tau ʻo e ʻAmakētoné.

Fakahā 17–22. ʻE mafola ʻa Pāpilone fakalaumālie ʻi he funga ʻo e māmaní. Hili hono tānaki ʻo e Kau Māʻoniʻoni angatonú, ʻe tō ʻa Pāpilone pea ʻe tengihia hono kau poupoú. ʻE fakaafeʻi e kau māʻoniʻoní ki he kātoanga taʻane ʻa e Lami ʻa e ʻOtuá. ʻE haʻi ʻa Sētane, ʻe kamata ʻa e Nofo-Tuʻí, pea ʻe pule tonu ʻa Kalaisi ʻi he māmaní. ʻE fakamāuʻi ʻa e kau pekiá. ʻE maʻu ʻe he māmaní ʻa hono nāunau fakasilesitialé.

Paaki