Laipelí
ʻIuniti 31, ʻAho 3: Fakahā 6–7


‘Iuniti 31: ‘Aho 3

Fakahā 6–7

Talateú

Naʻe mamata ʻa e ʻAposetolo ko Sioné ki ha meʻa-hā-mai ʻo e Lami ʻa e ʻOtuá ʻokú Ne fakaava ʻa e fuofua fakamaʻu ʻe ono ʻo e tohi kuo fakamaʻú. Naʻe mamata ʻa Sione ʻi he fakamaʻu hono onó, ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e hē mei he moʻoní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ki he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻa nau “fō ke hinehina honau kofu tōtōlofá ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí” (Fakahā 7:14).

Fakahā 6

Naʻe mamata ʻa Sione ki he Lami ʻa e ʻOtuá ʻokú Ne fakaava ʻa e ʻuluaki fakamaʻu ʻe ono ʻo e tohi kuo fakamaʻú

Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻokú ke hohaʻa pe manavasiʻi ki ai pe hohaʻa pe manavasiʻi ki ai ha taha ʻokú ke ʻiloʻi fekauʻaki mo e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní?

ʻĪmisi
Prophet Joseph Smith

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ongo ʻa e kau palōfita ʻi he kuonga muʻá fekauʻaki mo hotau kuongá: “ʻOku hoko hono langa ʻo Saioné ko ha ngāue ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá ʻi he kuonga kotoa pē; ko ha taumuʻa kuo fakamatalaʻi ʻe he kau palōfita, kau taulaʻeikí mo e haʻa tuʻí ʻi ha fiefia makehe; naʻa nau sioloto mai ʻi he fiefia ki he ʻaho ʻoku tau moʻui aí; pea ʻi hono fakalotomāfanaʻi ʻe he nofo ʻamanaki mo e fiefia fakalangí, ne nau hiva mo hiki ai ʻa e ngaahi kikite ki hotau kuongá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 212–213).

ʻOkú ke pehē ko e hā ne ongoʻi pehē ai ʻa e kau palōfita ʻo e kuonga muʻá fekauʻaki mo hotau kuongá ni?

Ko e ʻAposetolo ko Sioné, ʻa ia naʻe toe ui pē ko Sione Fakahaá, ko e taha ʻo e kau palōfita naʻa nau ʻilo ki he ngaahi meʻa ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní pea naʻa nau kikiteʻi ʻa hotau kuongá ni ʻi he fiefia ʻo e ʻamanaki leleí. ʻI hoʻo ako ʻa e Fakahā 6–7, kumi ki he ngaahi moʻoni ʻe lava ke fakafiemālieʻi koe mo kinautolu ʻokú ke ʻiló fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní.

Manatuʻi ʻoku lekooti ʻi he Fakahā 5:1–5 naʻe mamata ʻa Sione ki ha tohi ne ʻi ai hono fakamaʻu ʻe fitu pea ko e Lamí pē naʻe moʻui taau ke fakaava iá. Naʻe mamata ʻa Sione ʻi heʻene mata meʻa-hā-maí ki ha fakatātā ko e fakaʻilonga ʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa lalahi kau ki he vahaʻa taimi ʻo e taʻu ʻe 1,000 takitaha ne fakafofongaʻi ʻe he ngaahi fakamaʻu ʻe fitú.

  1. Tā ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha fakatātā faingofua ʻoku hā ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he fuofua fakamaʻu ʻe nimá, ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻi laló. ʻI hoʻo laukonga fekauʻaki mo e meʻa fakamaʻu takitaha, fakakaukau ki he ʻuhinga ʻe malava ke ʻai ki ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipé.

    1. Fuofua fakamaʻú (Fakahā 6:1–2)

    2. Fakamaʻu hono uá (Fakahā 6:3–4)

    3. Fakamaʻu hono tolú (Fakahā 6:5–6)

    4. Fakamaʻu hono faá (Fakahā 6:7–8)

    5. Fakamaʻu hono nimá (Fakahā 6:9–11)

Neongo kuo ʻikai ke fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e ʻuhinga ʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe ʻi he folofolá, kuó Ne fakahā mai e ʻuhinga ʻo e konga lahi ʻo kinautolu ʻi Heʻene kau palōfitá. ʻI hoʻo ako e folofolá mo maʻu ha fehuʻi, ʻe lava ke ke sio ki he fakamatala fakapalōfitá ke vakai pe ko e hā ʻa e lau ʻa e kau taki māʻolunga ʻo e Siasí fekauʻaki mo ha ngaahi potufolofola ʻe niʻihi. ʻE lava ke tokoni ʻa e fakamatala ʻi he saati ʻoku ʻoatu hení ke mahino kiate koe ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe ʻi he Fakahā 6:1–11 fekauʻaki mo hono fakaava ʻo e fuofua fakamaʻu ʻe nimá.

Meʻa fakamaʻu ʻuluakí

(Fakafuofua mei he 4000 ki he 3000 B.C.)

Hoosi hinehina = Ikuna

Kaufana = Tau

Pale = Tokotaha Ikuná

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Fakahā 6:1–2 ʻa e kuonga ʻo ʻĪnoké pea ko ʻĪnoke naʻe heka ʻi he hoosí (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1966–73], 3:476–78).

Meʻa fakamaʻu hono uá

(Fakafuofua mei he 3000 ki he 2000 B.C.)

Hoosi lanu Kulokula = Lilingi toto

Heletā = Tau mo e fakaʻauha

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Fakahā 6:3–4 ʻa e kuonga ʻo Noá, ʻi he taimi ne ʻufiʻufi ai ʻe he faiangahalá ʻa e māmaní. Naʻe malava pē ke lau ko e tēvoló tonu ʻa e tokotaha naʻe heka ʻi he hoosi lanu kulokulá pe, mahalo, “ko ha tokotaha ʻokú ne fakafofongaʻi ha kau tau fai fakapoongi tokolahi” (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3:478–79).

Meʻa fakamaʻu hono tolú

(Fakafuofua mei he 2000 ki he 1000 B.C.)

Hoosi lanu ʻuliʻuli = Honge

Meʻa fakatatau = Māʻolunga ʻa e totongí ki he meʻatokoní

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Fakahā 6:5–6 ʻa e kuonga ʻo ʻĒpalahamé, ʻa ia naʻe mate ai ha tokolahi he fiekaiá (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3:479–80). ʻE lava ha tokotaha ʻo fakatau pē ha meʻakai feʻunga ke moʻui ai ʻaki e vahe ʻo ha ʻaho kakato, ʻo fakahaaʻi ai e fuʻu mamafa e mahuʻinga ʻo e koloá.

Meʻa fakamaʻu hono faá

(Fakafuofua ki he 1000B.C. ʻo aʻu ki hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí)

Hoosi tea = Mate

Maté mo heli = Fakaʻauha ʻo e kau faiangahalá mo hū ki he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié (vakai, ʻĪsaia 5:14)

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku ʻuhinga ʻa e Fakahā 6:7–8 ki he taimi “ʻo e ngaahi puleʻanga lalahí mo e ngaahi puleʻanga ne hoko ʻenau ngaahi taú mo ʻenau faihalá ke fakamamahiʻi mo toutou ngaohi kovia ai ʻa [ʻIsileli]” (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3:481). Naʻe kau ʻi he ngaahi fonua ko ʻení ʻa Pāpilone, Peasia, ʻIsipite, ʻAsilia, Kalisi, mo Loma.

Meʻa fakamaʻu hono nimá

(Fakafuofua ki he ʻaloʻi ʻo Kalaisí ʻo aʻu ki he A.D. 1000)

ʻEsi feilaulau = Feilaulau

Ngaahi laumālie = Kau Mate Fakamāʻatá, kau Kalisitiane ne fakapoongi koeʻuhi ko ʻenau tuí

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku ʻuhinga ʻa e Fakahā 6:9–11 ki he fuofua kau Kalisitiane tokolahi, kau ai ʻa e konga lahi ʻo e fuofua kau ʻAposetoló, ʻa ia ne nau mate fakamāʻatá (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3:482–83). Koeʻuhí naʻe foaki ʻe he Kau Māʻoniʻoni Kāingalotu ko ʻení ʻenau moʻuí koeʻuhí “ko e folofola ʻa e ʻOtuá, pea koeʻuhí ko e fakamoʻoni ʻa ia naʻa nau faí” (Fakahā 6:9), ne foaki kiate kinautolu ʻa e ngaahi “kofu hinehina tōtōlofa” (Fakahā 6:11), ko e fakataipe ʻo e moʻui maʻá (vakai, Fakahā 7:13–14; 3 Nīfai 27:19).

ʻOku fakafofongaʻi ʻe he fakamaʻu hono onó hotau kuongá mo e ngaahi meʻa naʻe hokó, tautautefito ki he ngaahi faingataʻa ʻo aʻu ki he taimi ʻo e Nofo Tuʻí, ʻi he taimi ʻe pule ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he māmaní (vakai, Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, 3:485–86).

Lau ʻa e Fakahā 6:12–17, ʻo kumi e ngaahi meʻa ne tomuʻa mamata ʻa Sione ʻe hoko ʻi hotau kuongá ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí. Fakatokangaʻi ko e fakalea eni ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, veesi 14, “Pea naʻe ava hake ʻa e langí ʻo hangē ha fakaava ʻo ha tohi kuo takatakaí; pea naʻe ʻunuki ʻa e moʻunga mo e fonua kotoa pē mei hono tuʻungá” .

Fakatokangaʻi ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Fakahā 6:16 ʻa e feinga mālohi ʻa e kakai ʻe niʻihi ke nau hao mei he houhau ʻa e ʻOtuá. Hili iá pea fehuʻi ʻe Sione, “Pea ko hai ʻe faʻa tuʻu aí?” (Fakahā 6:17). ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he Fakahā 7 ke mahino ʻa ia ʻe lava ke tuʻu, pe talia, ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e fakamaʻu hono onó.

Fakahā 7

Naʻe mamata ʻa Sione ki he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻa nau fufulu honau kofu tōtōlofá ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí

Lau ʻa e Fakahā 7:1–4, ʻo kumi ha toe meʻa naʻe mamata ki ai ʻa Sione ʻi he fakamaʻu hono onó. Toe lau foki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:8–11, ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi veesi ko ʻení.

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ko e foʻi lea ʻIlaiase, ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:9, ko “ha hingoa mo ha fuka ia ki he niʻihi ko honau misioná ke foaki ʻa e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻení” (Mormon Doctrine, paaki hono uá [1966] 221).

Ne kau ʻi he niʻihi ʻo e kau tangata naʻa nau haʻu ke foaki ʻa e ngaahi kií mo e ngaahi mālohí ʻa ʻĀtama; Molonai; Sione Papitaiso; Pita, Sēmisi, mo Sione; Mōsese; pea mo ʻIlaisiā.

Ko e fakamaʻu pe fakaʻilongaʻi ʻo e “kau tamaioʻeiki ʻa homau ʻOtuá ʻi honau foʻi laʻé” (Fakahā 7:3) ko ha fakataipe ia ʻo ʻenau moʻui līʻoá, ngāué, mo kau mo e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Prophet Joseph Smith

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e fakamaʻu ʻo e kau faivelengá ʻi honau laʻé ʻokú ne “fakaʻilongaʻi hono fakamaʻu ʻo e ngaahi tāpuaki ki honau ʻulú, ʻo ʻuhinga ki he fuakava taʻengatá, ʻo fakapapauʻi ai honau uiuiʻí mo ʻenau filí” (ʻi he History of the Church, 5:530).

Ko e fika 144,000 ʻi he Fakahā 7:4 “ko e tokolahi ia ʻo e kau fakafofonga mei he faʻahinga ʻe hongofulu mā uá ʻo ʻIsilelí, ʻa ia ʻe fakanofo ke tokoniʻi e niʻihi kehé ʻi heʻenau kumi ki he hakeakiʻí. … ʻOku ʻikai ko e lahi fakakātoa ia ʻo e kakai te nau hakeakiʻi, ʻo hangē ko ia ʻoku tui ki ai ha niʻihi” (New Testament Student Manual [Church Educational System Manual, 2014], 544).

Hangē ko hono lekooti ʻi he Fakahā 9, naʻe toe fakamatala ʻa Sione ki he kau tamaioʻeiki angatonu ko ʻení. Lau ʻa e Fakahā 9:3–4, ʻo kumi ki he meʻa ʻe hoko kiate kinautolu kuo teʻeki fakamaʻu ko e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá.

Lau ʻa e Fakahā 7:9–10, ʻo kumi pe ko hai naʻe mamata ʻa Sione ki aí. Fakatokangaʻi ange e naʻe tui ʻe he kakai ko ʻení.

Hangē ko hono lekooti ʻi he Fakahā 7:11–12, naʻe mamata ʻa Sione ki he kakai ko ʻení, fakataha mo e kau mātuʻa ʻe toko 24 mo e meʻa moʻui ʻe fā ʻoku hā ʻi he Fakahā 4, ʻoku nau takatakaiʻi ʻa e taloni ʻo e ʻOtuá mo hū kiate Ia.

Lau ʻa e Fakahā 7:13–17, ʻo kumi e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení: ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi pe tohiʻi ‘a e meʻa ʻokú ke maʻú.

  • Ko e hā ne kātekina ʻe he kakai ko ʻení?

  • Naʻe fēfē ʻa e hoko ʻo hinehina honau ngaahi kofu tōtōlofá?

  • Ko e hā e ngaahi tāpuaki te nau maʻú?

Fakatokangaʻi naʻe “fō ke hinehina [ʻa e] kofu tōtōlofa [ʻo e kakaí] ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí” (Fakahā 7:14), ʻa ia ko ha fakataipe ia hono fakamaʻa ʻo e kakaí ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi tāpuaki ʻi he veesi 16–17 ʻa e fiefia, nonga, mo līʻoa ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé (vakai foki, T&F 138:12–15).

ʻE lava ke tau ako mei he ngaahi veesí ni te tau fiefia ʻi he nāunau fakasilesitialé mo e ʻOtuá, ʻo kapau te tau kātakiʻi faivelenga e ngaahi faingataʻá pea hoko ʻo haohaoa ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Fakakaukau pe ʻe fēfē pea ko e hā te ke ongoʻi kapau te ke lava ʻo tuʻu māʻoniʻoni ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻE fakafehoanaki fēfē ʻa e ngaahi ongo ko ʻení ki he ngaahi ongo ʻa e kakai ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 6:16?

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā kuo pau ke tau fai ke lava ʻo fakamaʻa kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ʻo fakafou Heʻene Fakaleleí?

    2. Kuo tokoniʻi fēfē koe ʻi hono manatuʻi e ngaahi tāpuaki ʻo e nāunau fakasilesitialé ʻi hoʻo feinga ke kātakiʻi ʻa e ngaahi faingataʻá pea hoko ʻo haohaoá?

Toe vakai ki he lisi ʻo e ngaahi meʻa naʻá ke hohaʻa ki ai, ʻa ia naʻá ne hiki ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoni ko ʻení. Fakakaukau pe ʻe tokoniʻi fēfē koe ʻe he tefitoʻi moʻoni naʻá ke ʻiloʻi ʻi he Fakahā 7 ʻi he taimi ʻokú ke ongoʻi hohaʻa ai fekauʻaki mo e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

ʻE lava ke ke fakamoleki ha ngaahi miniti siʻi ke ke fakalaulauloto mo lotu ʻi ho lotó fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Fakahā 6–7 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘aho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki