Laipelí
ʻIuniti 14, ʻAho 2: Sione 8


ʻIuniti 14: ʻAho 2

Sione 8

Talateú

Lolotonga ʻa e ʻi Selusalema ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí, naʻe ʻomi ʻe he kau Fālesí kiate Ia ha fefine naʻe halaia ʻi he tono tangatá pea nau fehuʻi ange pe ʻe tolo makaʻi ʻa e fefiné, ʻo fakatatau ki he fono ʻa Mōsesé. Naʻá Ne fakahalaki ʻa e maʻu ʻa e kau tukuakiʻí pea foaki ʻa e fakamolemolé ki he fefiné. Naʻe toe fakahā foki ʻe Sīsū ʻoku fakamoʻoni ʻa e Tamaí kiate Ia, pea naʻá Ne akonaki fekauʻaki mo e tauʻatāina mei he angahalá. ʻI he taimi naʻe fakahā ai ʻe Sīsū Kalaisi ko ia ʻa e Sihova lahí, naʻe feinga ʻa e kau Fālesí ke tolo makaʻi Ia.

Sione 8:1–11

Naʻe ʻomi ki he ʻao ʻo e Fakamoʻuí ha fefine naʻe maʻu ʻoku tono tangata

Naʻe fie maʻu ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ke fakahalaki ʻa Sīsū ʻi he ʻao ʻo e kakaí mo ʻai ha ʻuhinga ke tukuakiʻi Ia, koeʻuhí naʻa nau fie maʻu ke puke pōpula Ia pea tāmateʻi (vakai Sione 7:1, 32).

Lau ʻa e Sione 8:2–5, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻi he taimi naʻe akonaki ai ʻa Sīsū ʻi he temipale ʻi Selusalemá.

Fakatatau ki he Sione 8:6, ko e hā naʻe ʻomi ai ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa e fefine tono tangatá kia Sīsuú?

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he founga naʻe mei fakaʻaongaʻi ai ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa e meʻa ko ʻení ko ha makatuʻunga ke tukuakiʻi ai ʻa Sīsū:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻI heʻene aʻu mai ki he taimi ʻo Sīsuú … naʻe ʻikai ke toe hilifaki ʻa e tautea maté ki he tono tangatá. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai lava ke hilifaki ha tautea mate kae ʻoua kuo fakangofua mo tali ʻe he kau ʻeiki Lomá, pea naʻe ʻikai ke tautea mate ʻe he lao ʻo Lomá ia ʻa e tono tangatá.

“Naʻe ʻomi ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa e fefine tono tangatá kia Sīsū ʻo fakataumuʻa ke fihia ai ʻa e ʻEikí: (1) Kapau naʻe tui tatau mo Mōsese ʻoku totonu ke tolo makaʻi ʻa e fefiné, te ne (a) fakatupu ʻita ki he kakaí ʻi he hangē ʻokú ne taukapoʻi hono fakafoki mai ʻo ha tautea naʻe ʻikai ke manakoa, mo (b) fakafepaki ki he lao fakapuleʻanga he taimi ko iá ʻaki ʻene fakangofua ʻa e meʻa naʻe tapui ʻe Lomá. (2) Kapau naʻe ʻikai tui tatau mo Mōsese peá ne taukapoʻi ha tautea naʻe maʻamaʻa ange ʻi he mate ʻaki hono tolo makaʻí, ʻe tukuakiʻi ia ki hono liliu e laó, mo hono taukapoʻi ʻa e taʻe fakaʻapaʻapá mo e mavahe mei he ngaahi angafai toputapu ʻo e kuohilí” (Doctrinal New Testament Commentary, vōliume 3 [1965–73], 1:450–51).

Ka naʻe ʻikai tali ʻe he Fakamoʻuí ʻenau fehuʻí, kae “tulolo hifo, pea tohi ʻaki hono tuhú ki he kelekelé” (Sione 8:6).

ʻĪmisi
Christ writing on ground

Lau ʻa e Sione 8:7–8, ʻo kumi ki he tali ʻa e Fakamoʻuí ki he kau tangata tohí mo e kau Fālesí.

Ko e hā ʻokú ke pehē naʻe fakakaukau ki ai pe ongoʻi ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻi he taimi naʻa nau fanongo ai ki he tali ʻa Sīsuú?

ʻI he fanongo ʻa e kau tukuakiʻi ʻo e fefiné ki he tali ʻa e Fakamoʻuí, naʻa nau ongoʻi halaia pea nau ʻalu ʻo ʻikai tautea ʻa e fefiné (vakai Sione 8:9).

Ko e hā ʻa e ngaahi ongo ʻokú ke pehē naʻe maʻu ʻe he fefine ko ʻení ʻi he taimi naʻe fakaeʻa ai ʻene angahalá kia Sīsū mo e fuʻu kakai tokolahi ko ʻení? Lau ʻa e Sione 8:10–11, ʻo kumi ki he meʻa naʻe talaange ʻe he Fakamoʻuí ki he fefiné hili ʻa e ʻalu kotoa ʻa e kakaí.

ʻOku tānaki mai ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Sione 8:11 ʻa e meʻa ko ʻení: “[Pea naʻe fakahīkihikiʻi ʻe he fefiné ʻa e ʻOtuá ʻo kamata mei he houa ko iá, mo tui ki hono huafá]” (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sione 8:11.

Naʻe ʻikai poupouʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e angahala ʻa e fefiné ni, kae fakahinohino ia ke “ʻalu pea ʻoua ʻe toe fai angahala” (Sione 8:11). ʻOku tau ako ʻa e moʻoni ko ʻení mei he veesi 11: ʻOku ʻaloʻofa mai ʻa e Fakamoʻuí kiate kitautolu ʻi hono ʻomai ha ngaahi faingamālie maʻatautolu ke tau fakatomala. Fakakaukau pe ʻe lava fēfē ke fakatupulaki ʻe he talanoa ko ʻení hoʻo falala ʻoku ʻaloʻofa mo ʻofa ʻa Sīsū Kalaisi, pea fie fakamolemoleʻi ʻa kinautolu ʻoku fakatomala moʻoní.

Sione 8:12–30

ʻOku akonaki ʻa Sīsū ki he fakamoʻoni ʻEne Tamaí kiate Iá

Fakakaukauloto ki ha meʻa teuteu. Kuikui leva ho matá pea feinga ke tā, ʻi ha laʻi pepa kehe, ha fakatātā faingofua ʻo e meʻa ko iá taʻe te ke sio ki ai.

Ko e hā ʻa e faikehekehe ʻi hoʻo fakatātaá mo e meʻa naʻá ke fakakaukauloto ki aí?

Tuku kehe ange mei he tā fakatātaá, ko e hā ha ngaahi meʻa kehe te ke fai ʻo toe lelei ange ʻi he taimi ʻokú ke lava ai ʻo sio ki he meʻa ʻokú ke faí?

Lolotonga ʻa e Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí, naʻe maamangia ʻa e lotoʻā kituʻa ʻi he temipalé mei ha ngaahi fuʻu maama tuʻu koula lalahi ʻe fā (ʻa ia naʻe toe ui pē ko ha maama teʻelango) lolotonga ʻa e ngaahi tauʻolunga mo e ngaahi fakafiefia kehe naʻe fakahoko ʻo aʻu ki he valenga poó pea mo e hengihengí. Naʻe ʻikai ngata pē he maamangia ʻa e kātoangá ʻi he ʻū maama tuʻu koula ko ʻení, ka naʻe toe fakataipe ia ki he ʻamanaki ke hoko ʻa ʻIsileli ko ha maama kiate kinautolu ʻoku lue ʻi he fakapoʻulí.

Lau ʻa e Sione 8:12, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fakahā ʻe Sīsū fekauʻaki mo Ia ʻi he taimi naʻe akonaki ai ʻi he temipalé ʻo ofi ki he feituʻu naʻe tuʻu ai ʻa e ʻū maama tuʻú. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

ʻOku tau ako mei he veesi ko ʻení ko Sīsū Kalaisi ʻa e Maama ʻo Māmaní.

ʻĪmisi
menorah

Naʻe maamangia ʻa e lotoʻā kituʻa ʻo e temipalé ʻi ha ʻū maama teʻelango lalahi lolotonga ʻa e Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí.

Fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení mei he meʻa ʻoku lava ke tau ako mei he akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Sione 8:12: Kapau te tau muimui ʻi he Fakamoʻuí, te tau

  1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ʻa e founga ʻokú ke ongoʻi ʻoku tokoniʻi ai koe ʻe he Fakamoʻuí ke ʻoua te ke lue ʻi he fakapoʻuli fakalaumālié?

ʻOku hā mai ʻi he ngaahi kikite ʻe niʻihi ʻi he Fuakava Motuʻá, ʻe hoko ʻa e Mīsaiá ko ha maama ki he ngaahi puleʻangá kotoa (vakai, hangē ko e, ʻĪsaia 49:6; 60:1–3). Ko ia ai, ko hono fakahā ʻe Sīsū ko Ia ʻa e Maama ʻo Māmaní, ko ʻEne fakahā Ia ko e Mīsaiá Ia.

Naʻe fakamaauʻi ʻe he kau Fālesí ʻa Sīsū ʻi Heʻene fakamoʻoni pē kiate Iá (vakai Sione 8:13). Naʻe fakahā ʻe Sīsū ʻokú Ne fakamoʻoni mo ʻEne Tamaí fakatouʻosi ko e Fakamoʻuí ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá (vakai Sione 8:14–18).

Lau ʻa e Sione 8:19, ʻo kumi ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū fekauʻaki mo e ʻilo ʻa e kau Fālesí ki he Tamai Hēvaní.

ʻOku tau ako ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo makatuʻunga ʻi he veesi 19 : ʻOku tau ʻilo ʻa e Tamaí ʻi heʻetau ako kia Sīsū Kalaisí.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga te tau ʻilo ai ʻetau Tamai Hēvaní ʻi heʻetau ako fekauʻaki mo Hono ʻAló, Sīsū Kalaisi:

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

“Ko e ngaahi meʻa kotoa pē naʻe haʻu ʻa Sīsū ke tala mo fakahokó, ʻo kau ai pea tautefito ki Heʻene mamahi mo ʻEne feilaulau fakaleleí, ko ʻEne feinga ia ke akoʻi kitautolu ke tau toe ʻilo lahi ange ki he ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá mo Hono ʻulungāngá, pea mo ʻEne tokanga kakato mai ki Heʻene fānaú ʻi he kuonga mo e puleʻanga kotoa pē. Naʻe feinga ʻa Sīsū ʻi Heʻene leá mo ʻEne ngāué ke fakahā mai pea ʻai ke tau ʻilo fakataautaha ʻa e anga totonu ʻo ʻEne Tamaí, ʻa ia ko ʻetau Tamai ʻoku ʻi he Langí. …

“Ko hono fafanga ʻo e fiekaiá, fakamoʻui ʻo e mahakí, valokiʻi ʻo e mālualoí, mo e kole ke tuí—ko e fakaʻaliʻali mai ia ʻe Kalaisi kiate kitautolu e founga ʻa e Tamaí, ʻa e Tokotaha ‘ʻoku manavaʻofa mo angaʻofá, tuai ki he houhaú, kātaki fuoloa pea fonu ʻi he lelei kotoa pē’ [Lectures on Faith (1985), 42]” (“The Grandeur of God,” Ensign pe Liahona, Nov. 2003, 70, 72).

ʻOku tau lau ʻi he Sione 8:21–30, naʻe fakatokanga ʻa e Fakamoʻuí ki he kau Fālesí te nau mate ʻi heʻenau ngaahi angahalá kapau heʻikai ke nau tui kiate Ia. Naʻá Ne toe akoʻi mai foki ʻoku ʻikai ke Ne fai ha meʻa ʻiate Ia pē; ʻokú Ne fai pē ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ange ʻe he Tamaí.

Sione 8:31–36

ʻOku akonaki ʻa Sīsū fekauʻaki mo e tauʻatāina mei he angahalá

Ne ʻosi ʻi ai nai ha taimi naʻe fakangatangata ai hoʻo ngaue holó, ʻo hangē ko hano haʻi koe pe ʻikai lava ke ke hū kituʻa mei ha kiʻi loki siʻisiʻi? Naʻá ke ongoʻi fēfē he taimi ko iá? ʻI hoʻo ako ʻa e konga ko ʻeni ʻo e lēsoní, kumi ki he meʻa ʻoku iku ki he fakangatangata fakalaumālié mo e meʻa ʻoku iku ki he tauʻatāina fakalaumālié.

Lau ʻa e Sione 8:31–32, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻoku fie maʻu ke tau fai kae lava ke tau tauʻatāina. Hili iá pea fakafonu ʻa e feituʻu ʻoku fakaʻatā atu ʻi he fakatātā ko ʻení ʻo makatuʻunga ʻi he meʻa naʻá ke akó:

ʻĪmisi
diagram, blanks to freedom
ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

Naʻe lisi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻa e ngaahi tauʻatāina ʻe niʻihi ʻe lava ke tau taʻimālie ai kapau te tau nofo ai pē ki he ngaahi lea ʻa Kalaisí, hoko ko ʻEne kau ākonga, pea ʻilo ʻa e moʻoní: “Tauʻatāina mei he mālohi fakamalaʻia ʻo e tokāteline loí; tauʻatāina mei he haʻi ʻo e uʻá mo e holi koví; tauʻatāina mei he ngaahi haʻi ʻo e angahalá; tauʻatāina mei he angahala kotoa pē mo e fakalotoa ʻe he faihalá pea mo e mālohi fakangatangata kotoa pē; tauʻatāina ke ʻalu atu ki he tauʻatāina taʻefakangatangata ʻoku toki maʻu kakato pē ʻe he niʻihi kuo hakeakiʻí” (Doctrinal New Testament Commentary, 1:456–57).

Lau ʻa e Sione 8:33, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe he kau Siú naʻe fakatauʻatāinaʻi ai kinautolú.

Naʻe maʻuhala ʻa e kau Siú ʻi heʻenau pehē te nau tauʻatāina fakalaumālie, koeʻuhí pē ko e hako kinautolu ʻo ʻĒpalahame mo e kau ʻea hoko ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé. Lau ʻa e Sione 8:34–36, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe Sīsū naʻe fie maʻu ke tauʻatāina mei ai ʻa e kakaí.

ʻOku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení kapau te tau faiangahala pea ʻikai ke fakatomala, te tau hoko leva ko e kau pōpula ki he angahalá. Ko e hā ʻokú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e “pōpula ki he angahalá” (Sione 8:34)? ʻOku lava ʻa e foʻi lea ʻoku liliu ʻi heni ko e pōpula ke toe liliu pē ko e tamaioʻeiki.

Ako ʻa e fakatātā ko ʻení:

ʻĪmisi
diagram, choice and consequences

ʻOku puputuʻu ha kakai ʻe niʻihi ʻi he ʻahó ni ʻi heʻenau tui ʻoku fakangatangata kinautolu ʻi heʻenau muimui ki he lea ʻa Kalaisí, ka ʻoku nau tauʻatāina ʻi heʻenau moʻui ʻi he sīpinga fakaemāmaní. Naʻe akoʻi ‘e ‘Eletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ‘o e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ‘uhinga ‘oku tuʻu fehangahangai ai ʻa e fakakaukau ko iá mo e meʻa ʻoku moʻoní:

ʻĪmisi
Elder D. Todd Christofferson

“Ko e fakavaivai ki he ngaahi ʻahiʻahi [ʻa Sētané] ʻoku iku ke siʻisiʻi ange ai ʻa e ngaahi fili ke tau fili mei aí kae ʻoua kuo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai toe ʻi ai haʻatau fili, pea ko e fakavaivai ki he ngaahi uʻa ʻoku maʻu nimā ai kitautolú ʻoku iku mole ai hotau mālohí pea ʻikai ke toe lava ʻo taʻofi. …

“… [ʻOku pehē ʻi] māmani … ʻoku ‘[fakapōpula]’ ʻa e talangofua ki he ngaahi fono mo e fuakava ʻa e ʻOtuá ( ʻAlamā 30:24, 27). ʻI heʻene peheé, ʻoku lava fēfē ke tau tauʻatāina ʻi he talangofuá mo e moʻoní? ʻOku faingofua ke tau fakakaukau ki ha ngaahi founga faingofua ʻoku tau maʻu ai mei he moʻoní ha mālohi ke fai ha ngaahi meʻa naʻe ʻikai mei lava ke tau fai, pe tekeʻi ha ngaahi faingataʻa naʻa tau mei tofanga ai. …

“… ʻOku toe veiveiua nai ha taha ko e moʻoni ʻoku maʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e tauʻatāina taupotu ke hoko ko ha meʻa pē pe fai ha meʻa pē, koeʻuhí ʻokú Ne maʻu ʻa e kotoa ʻo e māmá mo e moʻoní?

ʻOku hangē pē ko ʻetau toe tauʻatāina ange ʻi he taimi ʻoku tupulaki ai ʻa e mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e tokāteline pea mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻUluakí, ʻoku lahi ange ʻetau ngaahi filí mo lava ke aʻusia mo maʻu ha toe ngaahi tāpuaki ʻoku lahi angé, koeʻuhí ʻoku lahi ange ʻa e ngaahi fono ʻoku lava ke tau talangofua ki aí. Fakakaukau ki ha tuʻunga—ko e fono pe fekau foʻou kotoa pē ʻoku tau ako ʻoku hangē ha sitepu ʻe taha ki ʻolunga ʻi he tuʻungá, ʻo lava ai ke tau kaka ke māʻolunga hake. Uá, ko e mahino ʻoku tānaki maí te tau lava ai ʻo fai ha ngaahi fili ʻoku toe maama angé, koeʻuhí ʻoku toe lelei ange ʻetau sio ki he ngaahi fili kehé kae pehē foki ki he ngaahi ola ʻe ala hokó” (“Moral Agency,” Ensign, Sune 2009, 49–51).

  1. Kumi ʻi he tohitufa Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ha ngaahi sīpinga ʻa hono maʻu ʻa e tauʻatāiná ʻi he talangofua ki he ngaahi fekaú mo e ngaahi tuʻunga moʻuí, pea mo e pōpulá ʻi he talangataʻá. Fili ha tuʻunga moʻui ʻe taha mei he tohitufá, pea hiki tatau mo fakafonu ʻa e saati ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Tuʻunga moʻui mei he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú:

    Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku lava ke maʻu ai ʻa e tauʻatāiná ʻi he moʻuiʻaki ʻa e tuʻunga moʻui ko ʻení?

    Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku lava ke te pōpula ai ʻi he ʻikai moʻuiʻaki ʻa e tuʻunga moʻui ko ʻení?

  2. Ko e hā ʻa e ngaahi tauʻatāina kuo talaʻofa mai ʻi he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, kuó ke ʻausia fakataautaha koeʻuhí ko hoʻo talangofua ki he ngaahi fekaú mo e ngaahi tuʻunga moʻuí? Lekooti ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha founga pau ʻe taha te ke lava ʻo feinga ai ke ke tauʻatāina, ʻaki hoʻo moʻui fakatatau ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí.

Sione 8:37–59

ʻOku fakamoʻoni ʻa Sīsū ki Hono tuʻunga fakalangí

Fakakaukau ki ha taha ʻokú ke ʻilo ʻoku fuʻu faitatau mo ʻene tamaí. Fakakaukau ki ha taha ʻoku fuʻu faikehekehe mo ʻene tamaí.

ʻOku lekooti ʻi he Sione 8:37–50 hono tala ʻe Sīsū Kalaisi ki he kau Siu taʻetuí ʻokú Ne leaʻaki ʻa e ngaahi lea ʻa ʻEne Tamaí, ka ko kinautolu ʻoku nau fai ʻa e ngaahi ngāue ʻenau tamaí. Naʻe taukapo ʻa e kau Siú ʻo nau pehē ko ʻenau tamaí ʻa ʻĒpalahame. Naʻe akoʻi leva ʻe he Fakamoʻuí ko e fānau ʻa ʻĒpalahamé “te [nau] fai ʻa e ngāue ʻa ʻĒpalahamé” (Sione 8:39) pea ʻe ʻikai ke nau feinga ke tāmateʻi ha taha ʻokú ne akoʻi ʻa e moʻoní. Naʻe talaange ʻe Sīsū ki he kau Siu ko ʻení (kau Fālesí) ko ʻenau tamaí ʻa e tēvoló. Naʻá Ne pehē ko kinautolu ʻoku nau tali ʻa e lea ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻa e ʻOtuá ʻa kinautolu. Naʻe ʻita ʻa e kau Siú ʻo nau tala ko e Samēlia (ʻa ia naʻe tui ʻa e kau Siú ko e maʻulalo taha ia ʻi he kakaí kotoa) ʻa Sīsū pea kuo hū ai ʻa e tēvoló.

Lau ʻa e Sione 8:51–53, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko atu ki ai hono fakafehuʻi ʻe he kau Siú ʻa e Fakamoʻuí.

Lau ʻa e Sione 8:56–58, ʻo kumi ki he tali ʻa Sīsū ki he fehuʻi ʻa e kau Fālesí. Lau ʻa e John 8:58. (Fakatokangaʻi ange: ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻoku ou ʻi ai au” ʻi he Sione 8:58 ki he huafa naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻOtuá kiate Ia ʻi he taimi ʻo e Fuakava Motuʻá ko e—“KO AU.” (vakai ki he ʻEkesōtosi 3:14).

ʻOku mahuʻinga ʻa e lea “KO AU”, koeʻuhí ʻoku ʻiloʻi ai ʻa Sihova, ʻa e hingoa naʻe ʻiloʻaki ʻe he kau Siú ʻa e ʻOtua ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkope ʻi he taimi ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻI Heʻene ui Ia “[Ko aú],” naʻe fakahā ai ʻe Sīsū ko Ia ʻa e ʻOtua ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻE lava ke ke hiki ʻa e tokāteline ko ʻení ʻi he tafaʻakí ʻi hoʻo folofolá ʻo ofi ki he Sione 8:58: Ko Sīsū Kalaisi ʻa Sihova, ko e ʻOtua ʻo e Fuakava Motuʻá

Ko e hā ʻokú ke pehē ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻilo ko Sīsū Kalaisi ʻa Sihova, ko e ʻOtua ʻo e Fuakava Motuʻá?

Lau ʻa e Sione 8:59, ʻo kumi ki he founga naʻe taliʻaki ʻe he kau Siú ʻa hono fakahā ʻe he Fakamoʻuí ko Ia naʻe Sihová.

Naʻe toʻo hake ʻe he kau Siú ha fanga foʻi maka ke tāmateʻi ʻaki ʻa Sīsū, ʻi heʻenau tui naʻá Ne halaia he fie ʻOtuá ʻi heʻene pehē ko Sihova Iá.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Sione 8 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó ).

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki