Laipelí
ʻIuniti 7, ʻAho 1: Mātiu 26:31–75


ʻIuniti 7: ʻAho 1

Mātiu 26:31–75

Talateú

ʻI he Ngoue ko Ketisemaní, naʻe kamata ke toʻo ʻe Sīsū Kalaisi kiate Ia ʻa e ngaahi angahala ʻa e kakaí kotoa ko e konga ʻo ʻEne Fakaleleí. Naʻe lavakiʻi ʻe Siutasi ʻa Sīsū ki he kau taki Siú. Naʻe fakamaauʻi taʻefakalao leva ʻa Sīsū ʻia Kaiafasi, ko e taulaʻeiki lahi, ʻo fai ha ngaahi tukuakiʻi loi kiate Ia. ʻI he taimi ko ʻení, naʻe fakafisingaʻi tuʻo tolu ʻe Pita ʻokú ne ʻilo ʻa Sīsū kiate kinautolu naʻa nau ʻilo ko e taha ia ʻo e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
Jesus Praying in Gethsemane

Mātiu 26:31–46

Ko e Mamahi ʻa Sīsū ʻi he Ngoue ko Ketisemaní

Fakakaukau ki he fakatātā ko ʻení: Talu mei heʻene kei siʻi, kuo toutou akoʻi ki ha talavou ko e fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke ngāue fakafaifekau taimi kakato. ʻI heʻene taʻu hongofulu tupú, naʻá ne ongoʻi ʻoku totonu ke ngāue fakafaifekau, ka ʻoku fiu feinga ke tukupā ke ʻalu. ʻOku tokanga ange ia ki he ngaahi faingamālie kehé pea ʻoku hohaʻa naʻa mole hono faingamālie ke fai ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻi haʻane ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau.

Ko e hā ha ngaahi taimi kehe ʻe lava ke kehekehe ai ʻa e fakaʻamu ʻa e kau talavoú mo e finemuí mo e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he Tamai Hēvaní ke nau faí?

Fakalaulauloto ki ha ngaahi taimi naʻe faingataʻa ai ke ke tali ʻa e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní. ʻI hoʻo ako ʻa e toenga ʻo e Mātiu 26, kumi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke tokoni kiate koe ʻi he taimi ʻokú ke feinga ai ke fai ʻa e meʻa ʻoku kole atu ʻe he Tamai Hēvaní.

Manatuʻi ʻoku talanoa ʻa e Mātiu 26:1–30 fekauʻaki mo e taimi naʻe maʻumeʻatokoni fakataha ai ʻa e ʻEikí mo ʻEne kau ʻAposetoló ʻi he kātoanga Lakaatú mo fokotuʻu ʻa e sākalamēnití. Lau ʻa e Mātiu 26:31–35, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻe kikiteʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻe hoko ki Heʻene kau ʻAposetoló.

ʻI he tūkunga ko ʻení, ko e foʻi lea tūkia ʻoku ʻuhinga ia ki he tō pe tafoki pe siʻaki.

Fakatokangaʻi ʻa e tali ʻa Pita mo e kau ʻAposetolo kehé ki he meʻa naʻe lea ʻaki ʻe he Fakamoʻuí.

Lau ʻa e Mātiu 26:36–38, ʻo kumi ki he feituʻu naʻe ʻalu ki ai ʻa Sīsū mo ʻEne kau ʻAposetoló hili ʻa e kātoanga kai ʻo e Lakaatú.

Sio ki he ngaahi laʻitā ʻo e Moʻunga ʻŌlivé mo e Ngoue ko Ketisemani ʻi he ngaahi laʻitā ʻi he Tohi Tapú, fika 11 mo e fika 12. Ko Ketisemaní ko e ngoue naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fuʻu ʻōlive pea naʻe ofi atu pē ki he Moʻunga ʻŌlivé, ʻi tuʻa pē ʻi he ngaahi holisi ʻo Selusalemá. “Ko e foʻi lea ko e ketisemaní ʻoku ʻuhinga ia ki he ‘tataʻoʻanga ʻōlive’” (Fakahinohino ki he Folofolá, “Ketisemani,” scriptures.lds.org).

Fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻi he Mātiu 26:36–38 ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e ongo naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻi Heʻene hū ki Ketisemaní.

Lau ʻa e Mātiu 26:39, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe Sīsū hili ʻEne “ʻalu siʻi atu” ki he loto ngoué.

Ko e ipu ʻoku lave ki ai ʻa e Fakamoʻuí ko ha lea ia ʻoku fakataipe ki he kona ʻo e mamahi naʻá Ne ongoʻí ko e konga ʻo e Fakaleleí. ʻI Ketisimani, naʻe kamata ke toʻo ʻe Sīsū kiate Ia ʻa e ngaahi angahala mo e mamahi ʻa e kakaí kotoa ko e konga ʻo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻongá.

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻa naʻe kole ʻe Sīsū ki he Tamaí ʻi he taimi ko ia naʻá Ne kole ai ke ʻave ʻa e ipú meiate Iá: “Naʻe pehē ʻe he ʻEikí, ʻoku moʻoni, ‘Kapau naʻe ʻi ai ha hala ʻe taha, Te u fili ke u lue ai. Kapau naʻe toe ʻi ai ha founga ʻe taha—ha toe founga ʻe taha—Te u fiefia ke toʻo ia.’ … Ka ʻi hono fakaʻosí, naʻe ʻikai ʻave ʻa e ipú” (“Teaching, Preaching, Healing,” Ensign, Jan. 2003, 41).

ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e kupuʻi lea “kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē” (Mātiu 26:39; vakai foki T&F 19:19).

Neongo naʻá Ne kole ha founga ʻe taha ke fakahokoʻaki ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e Tamaí, naʻe talangofua pē ʻa Sīsū Kalaisi ki he finangalo ʻo ʻEne Tamaí ke aʻusia ʻa e Fakaleleí.

Fakalaulauloto ki he meʻa ʻe lava ke tau ako kau kia Sīsū meí Heʻene loto ke talangofua ki he Tamai Hēvaní neongo naʻe pau ai ke Ne fou ʻi ha mamahi lahi pea aʻu pē ʻo mate ai.

Fakakakato ʻa e fakamatala ko ʻení ʻo fakatatau ki he meʻa ne ke ako mei he Mātiu 26:39: ʻOku tau muimui ki he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he taimi ʻoku tau .

  1. Toe vakaiʻi ʻa e fakatātā mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻa ia naʻa ke lisi ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoni ko ʻení. Hili iá pea tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: ʻE lava fēfē ʻe he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakamālohia kitautolu ʻi he hoko ʻa e ngaahi meʻa pehení:

  2. Fakakaukau ki ha ngaahi taimi naʻe kehe ai ʻa e meʻa naʻá ke fie maʻú mei he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní, ka naʻe iku ʻo ke fili ke muimui pē ki Hono finangaló. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá kau ki ha taha ʻo ha ngaahi meʻa naʻe hoko kiate koe, ʻo kapau ʻoku ʻikai ke fuʻu fakataautaha, peá ke fakamatala ki he ʻuhinga naʻá ke fai ai ʻa e fili ko iá mo e ongo naʻá ke maʻú.

Fokotuʻu ha founga pau ke ke muimui ai ki he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí ʻaki hoʻo talangofua ki he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní. Fakakaukau ke ʻai haʻo taumuʻa ke fai ʻa e meʻa ko ia kuó ke fokotuʻú.

Toe vakaiʻi ʻa e Mātiu 26:37–38, ʻo kumi ki he ngaahi fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí kia Pita, Sēmisi, pea mo Sione ʻi Ketisemaní.

Ko e fakahinohino “ke tau leʻo mo au” ʻi he veesi 38 ʻoku ʻuhinga ia ki he ʻāʻā, fakaongo, pe tokanga. Ke toe mahino ange ʻa e ʻuhinga naʻe fie maʻu ai ʻe he kau ākongá ʻa e fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí ke leʻo mo Iá, fakatokangaʻi ange ʻoku tānaki mai ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻa e fakamatala ʻo pehē ko e taimi naʻe haʻu ai ʻa e kau ākongá ki he ngoué, naʻa nau “kamata ilifia lahi, mo mafasia lahi ʻaupito, pea mo hanu ʻi honau ngaahi lotó, mo fifili pe ko e Mīsaia nai eni” (Joseph Smith Translation, Mark 14:36 [Fakahinohino ki he Folofolá]). ʻI Heʻene fekau ki he kau ākongá ke leʻo mo Iá, ko e fakatokanga ia ʻa Sīsū kiate kinautolu ke nau tokanga koeʻuhí ʻe siviʻi ʻenau tui kiate Iá.

Lau ʻa e Mātiu 26:40, ʻo kumi ki he meʻa naʻe ʻilo ʻe Sīsū naʻe fai ʻe “Pita mo e foha ʻe toko ua ʻo Sepetí [Sēmisi mo Sione]” ( Mātiu 26:37) lolotonga ʻEne lotú.

ʻĪmisi
Christ waking Apostles

ʻOku hā mai meí he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Luke 22:45 naʻa nau mohe, “he naʻe fakafonu ʻaki ʻa kinautolu ʻa e mamahí.”

Lau ʻa e Mātiu 26:41, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻe fekau ʻe Sīsū ke nau faí.

Ko e taha eni ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku lava ke tau ako mei he ngaahi fakahinohino ʻa e Fakamouí ki he kau ʻAposetoló: Kapau te tau leʻo mo lotu maʻu pē, te tau maʻu ʻa e mālohi ke tekeʻi ʻa e ʻahiʻahí.

ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e kupuʻi lea, “ko e moʻoni ʻoku fie fai ʻe he laumālié, ka ʻoku vaivai ʻa e kakanó” (Mātiu 26:41)?

Ko e ʻuhinga ʻe taha ʻe lava ke ʻai ki ai ko e fie talangofua ʻa e kau ākongá ki he Fakamoʻuí, ka naʻa nau tukuange ʻenau ngaahi fie maʻu fakaesino ke mohé ke ne ikunaʻi ʻenau holi fakalaumālie ke leʻo mo lotú. Fakalaulauloto ki he founga ʻe tokoni ai ʻa e mahino e kupuʻi lea ko ʻení ke tau tekeʻi ʻa e ʻahiʻahí.

ʻĪmisi
President Henry B. Eyring

Hili ʻene lau ʻa e Mātiu 26:41, naʻe pehē ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí: “Ko e fakatokanga ʻa e [Fakamoʻuí] kia Pitá ʻoku fai mai foki ia kia kitautolu. Ko e ulofi te ne tāmateʻi ʻa e sipí kuo pau ke ne ʻoho foki ki he tauhi sipí. Pea kuo pau ke tau leʻohi ʻa kitautolu foki pea pehē ki he niʻihi kehé” (“Watch with Me,” Ensign, Mē 2001, 39).

Manatuʻi ko e “leʻo” ʻoku ʻuhinga ia ki he ʻāʻā, fakaongo, pe tokanga. Fakakaukau ki he founga ʻe tokoniʻi ai kitautolu ʻe he leʻo mo e lotu fakalaumālié ke tau ikunaʻi ai ʻetau ngaahi vaivaí mo tekeʻi ʻa e ʻahiʻahí.

Fakalaulauloto pe kuo ʻi ai ha taimi naʻá ke tukulolo ai ki he ʻahiʻahí koʻeuhí ko e ʻikai ke ke lotu mo tokangá. Fakakaukau angé pe naʻe uesia fēfē koe ʻe he fili ko iá. Hoko atu ʻo fakalaulauloto ki he ngaahi taimi naʻá ke tekeʻi ai ʻa e ʻahiʻahí ʻi he lotu mo hoʻo tokangá. Ko e hā ha meʻa kuo tokoni kiate koe ke hokohoko lelei hoʻo leʻo mo lotu fakalaumālié?

Tohi ʻi ha laʻipepa makehe ha meʻa ʻe taha te ke fai ke toe hokohoko lelei atu ai hoʻo leʻo mo lotú. Fakakaukau ke ke toʻo holo pē ʻa e laʻipepa ko ʻení ke fakamanatu atu kiate koe hoʻo taumuʻá.

Fakatokangaʻi ange ko e Mātiu 26:42–46 ʻoku lēkooti ai naʻe lotu tuʻo tolu ʻa Sīsū ʻi he Ngoue ko Ketisimaní. Ko e taimi kotoa pē naʻá Ne fakahaaʻi ai ʻEne loto ke talangofua ki he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní.

Mātiu 26:47–75

ʻOku puke pōpula ʻa Sīsū Kalaisi pea fakamaauʻi ʻi he ʻao ʻo Kaiafasí.

ʻOku faʻufaʻu ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau tangata tohí ke tāmateʻi ʻa Sīsū Kalaisi. Ko ʻenau alea kākā ko ʻení naʻe kau ai hono totongi fakafufū ʻo Siutasí, fakahū atu ha kau fakamoʻoni loi, manukiʻi, pea aʻu ki hono fakamamahiʻi ʻo Sīsuú. Naʻe fakamālohiʻi ʻa e Fakamoʻuí ke tuʻu ʻi ha fakamaauʻanga kehekehe ʻe ua: Ko e ʻuluakí ko ha fakamaauʻanga faka-Siu ʻi he ʻao ʻo e Sanitalini ʻo Selusalemá—ko ha fakatahaʻanga ʻo e kau mēmipa ʻe toko 71, kau ai ʻa e kau Līvaí, kau taulaʻeiki lahí, kau tangata tohí, kau Fālesí, kau Sātusí, pea mo kinautolu ʻo e kau fakalotoa fakapolitikale kehé, pea naʻe puleʻi kotoa ia ʻe he taulaʻeiki lahí, ʻa ia ko Kaiafasi he taimi ko ʻení. Ko hono uá ko ha fakamaauʻanga ʻa e kau Lomá naʻe fai ia ʻi he ʻao ʻo Pailató. ʻI he fakamaauʻanga ʻa e kau Siú, naʻe tukuakiʻi ai ʻa Sīsū ki he fie-ʻOtua (ko e manuki, taukaeʻi pe fakamalaʻiaʻi e ʻOtuá) koeʻuhí ko ʻEne ui Ia ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá (Mātiu 26:64–65). Koeʻuhí ko ha hia faka-Siu ʻa e lea fie-ʻOtuá pea ʻikai ha tokanga ki ai ʻa e kau Lomá, naʻe liliu ʻe he kau taki Siú ʻa e talatalaakiʻí ki he talisone ʻi he taimi ne nau ʻave ai ʻa Sīsū kia Pailató. Naʻe feinga ʻa e kau taki Siú ke fakalotoʻi ʻa e kau Lomá ke nau tui naʻe feinga ʻa Sīsū ke fokotuʻu Ia ko e tuʻi, ʻi heʻenau fakaʻamu ʻe hanga ʻe he kau Lomá ʻo tāmateʻi ia ko e talisone kia Sisa. Ka naʻe ʻikai ke ʻilo ʻe Pailato ia ha hia ʻa Sīsū ʻi hono fakamaauʻi Ia ʻi Lomá. Neongo iá, ʻi hono fakamulitukú, naʻe kei fakamafaiʻi ʻe Pailato hono tāmateʻi ʻo Sīsuú ke fakafiemālieʻi e kau taki Siú.

Lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa Sēleti N. Lani ʻa ia naʻe hoko kimui ai ko e mēmipa ʻo e Kau Fitungofulú: “Fakakaukau angé ki he Tokotaha ʻokú Ne maʻu e mālohi, maama, mo e maau ʻa e nāunau ʻo e ʻunivēsí, ʻa e Tokotaha ʻoku folofola pē pea ʻi ai ʻa e ngaahi palanité, ʻotu kanivá, mo e ngaahi fetuʻú—ʻokú Ne tuʻu ʻi he ʻao ʻo e kau tangata angakoví pea nau fakamāuʻi Ia ʻoku ʻikai Hano ʻaonga pe mahuʻinga!” (“Knowest Thou the Condescension of God?” in Doctrines of the Book of Mormon: The 1991 Sperry Symposium, ed. Bruce A. Van Orden and Brent L. Top [1992], 86).

Neongo naʻe maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi ke fakaʻauha ʻa e kau tangata naʻa nau tā mo ʻaʻanu kiate Iá, naʻá Ne fiemālie pē ke mamahi mo kātakiʻi kinautolu. Naʻe ʻikai fakatokangaʻi ʻe he kau taki Lomá mo e kau sōtiá ʻa e mālohi taʻefakangatangata naʻe lava ke ui ʻe Sīsū kapau naʻe loto ʻa e Tamaí ke Ne fai pehē.

Kumi ʻi he Mātiu 26:47–68, ki he founga naʻe hoko atu ai hono taʻotaʻofi ʻe Sīsū Kalaisi Hono kitá kae talangofua ki he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní neongo hono ngaohi kovia mo fakamaauʻi Ia ʻe he kau tangata angahalá (vakai foki 1 Nīfai 19:9). ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

  1. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻa e meʻa naʻe hā makehe mai kiate koe ʻo kau ki he feinga ʻa e Fakamoʻuí ke fai ʻa e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní neongo ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hokó. Toe tohi foki mo e founga ʻe lava ke ke muimui ai ʻi he sīpinga talangofua ʻa e Fakamoʻuí.

ʻI he Mātiu 26:56, fakatokangaʻi naʻe fakamoʻoniʻi ʻa e kikite ʻa e Fakamoʻuí ʻe tafoki ʻa e kau ʻAposetoló meiate Ia. Neongo iá, naʻe fakataimi pē ʻa e tafoki ko ʻení.

ʻOku lēkooti ʻi he Mātiu 26:69–75 , lolotonga hono fakamāuʻi ʻo Sīsū hili Hono puke pōpulá, naʻe fakafisingaʻi tuʻo tolu ʻe Pita ʻokú ne ʻilo Ia. (Fakatokangaʻi ange: ʻE toe lahi ange ʻa e fakamatala ki he fakafisinga ʻa Pitá ʻi he lēsoni ki he Luke 22.)

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Mātiu 26:31–75 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki