Laipelí
ʻIuniti 19, ʻAho 3: Ngāue 16–17


ʻIuniti 19: ʻAho 3

Ngāue 16–17

Talateú

Naʻe tataki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa Paula mo hono kaungā ngāue fakafaifekaú ke nau malangaʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻi Masitōnia (ʻi he tokelau ʻo Kalisí). Naʻe haha pea puke pōpula ʻa Paula mo Sailosi hili hono kapusi kituʻa ʻe Paula ha laumālie ʻuli mei ha fefine naʻe ngāue fakatamaioʻeiki. Naʻe hoko ha mana ʻi he pō ko iá ʻo na hao ai mei he pilīsoné, pea hili iá naʻá na papitaiso ʻa e tangata leʻó mo hono falé. Naʻe toe akoʻi foki ʻe Paula mo Sailosi ʻa e ongoongoleleí ʻi Tēsalonika mo Pēlea. Naʻe pau ke hola ʻa Paula mei he ngaahi kolo ko ʻení ki ʻAtenisi koeʻuhí ko e fakatanga meiate kinautolu naʻe taʻetuí, pea naʻá ne akoʻi ʻa e kakai ʻi he ʻAleopeikó fekauʻaki mo e natula totonu ʻo e ʻOtuá.

Ngāue 16:1–15

ʻOku malangaʻaki ʻe Paula mo hono kaungā ngāue fakafaifekaú ʻa e ongoongoleleí ʻi Masitōnia

ʻOku ʻuhinga ʻa e ueʻí ki he ngaahi ongo pe ngaahi fakahā ʻoku tau maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní ke leaʻaki pe fai ha meʻa.

ʻĪmisi
President Thomas S. Monson

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni kau ki ha meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻá ne muimui ai ki ha ueʻi ke ne ʻalu ʻo foaki ha tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki ki hano kaungāmeʻa naʻe ʻi falemahaki. Naʻe hoko eni ke fakahaofi ai ʻa e moʻui ʻa hono kaungāmeʻá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Monisoni naʻá ne ako ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he ʻaho ko iá: “ʻOua, ʻoua, ʻoua naʻa faifai angé peá ke fakatoloi haʻo muimui ki ha ueʻi fakalaumālie” (“The Spirit Giveth Life,” Ensign, Sune 1997, 5).

  1. Tohiʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻOua naʻá ke fakatoloi haʻo ngāue ki ha ueʻi mei he ʻEikí. Tohi ʻi lalo ʻi he lea ko iá ʻa e ngaahi meʻa lelei ʻe lava ke hoko ʻi hoʻo tokanga maʻu pē ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻI hoʻo ako ʻa e Ngāue 16, kumi ki ha tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke toe mahino ange ʻa e mahuʻinga e tokanga ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku tau lau ʻi he Ngāue 16:1–5 ki he fononga ʻa Paula, Sailosi mo Tīmote ki he ngaahi vaʻa ʻe niʻihi ʻo e Siasí ke fanongonongo ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni naʻe fai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi Selusalemá, ʻa ia naʻe fekauʻaki mo e Siasí kotoa pea ʻe fakamālohia ai ʻa e tui ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí.

Lau ʻa e Ngāue 16:6–10, ʻo kumi ki he founga naʻe ʻilo ai ʻe Paula mo hono kaungā ngāue fakafaifekaú, ʻa ia ʻoku hangehangē naʻe kau ai mo Luke, ʻa e feituʻu ke nau ʻalu ki ai lolotonga ʻenau fonongá. ʻE lava ke ke ʻilo ʻa e ngaahi feituʻu naʻe fononga ki ai ʻa Paulá ʻi haʻo sio ki he Ngaahi Mapé mo e Fakahokohoko Fakamataʻitohi ʻo e Hingoa ʻo e Ngaahi Feituʻú, Mape Fika 13, “Ko e Ngaahi Fononga Fakafaifekau ʻa e ʻAposetolo ko Paulá,” ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá.

Fakatokangaʻi ʻi he Ngāue 16:10 naʻe talangofua “leva” ʻa Paula mo hono kaungā ngāué ʻi he taimi pē ko iá ki heʻene mata meʻa-hā-maí.

ʻOku tau lau ʻi he Ngāue 16:11–13 naʻe folau ʻa Paula mo Sailosi mei Taloasi ki Filipai, ko ha kolo ʻi Masitōnia. Naʻa nau mavahe mei he koló ʻi he ʻaho Sāpaté ʻo lotu ʻi ha veʻe vaitafé mo kamata talanoa mo e kakai fefine naʻe fakatahataha atu ki aí.

ʻĪmisi
Lydia, with fabric and dye pot

… ko e “ fefine naʻe fakatau meʻa kulokula, ʻa ia naʻe hingoa ko Lītea” (Ngāue 16:14)

Lau ʻa e Ngāue 16:14–15, ʻo kumi ki he tali ʻa ha fefine naʻe ui ko Lītea ki he ngaahi akonaki ʻa Paulá. ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “fefine naʻe fakatau meʻa kulokula” ʻi he veesi 14 ki he meʻa-fakalanu vāleti naʻe fakatau atu ʻe Līteá, ʻa ia naʻe mamafa fau hono totongí pea ʻoku pehē ai hangehangē ko ha fefine eni naʻe tuʻumālie pea naʻe ʻi ai ha ivi tākiekina. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e tokanga, naʻá ne tokanga pe fakaongoongo.

Ko e hā ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻi he Ngāue 16:14 ʻoku fakahaaʻi mai ai naʻe mateuteu ʻa Lītea ke tali ʻa e ongoongoleleí?

ʻOku lava ke tau ako mei he meʻa naʻe hoko kia Paulá ʻe lava ke tataki kitautolu ki he niʻihi ʻoku nau mateuteu ke maʻu ʻa e ongoongoleleí ʻi he taimi ʻoku tau muimui ai ki he fakahā kuo ʻomi kiate kitautolu mei he ʻOtuá.

Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa naʻá ne pehē kuo pau ke tau fai ke tataki ai kitautolu kiate kinautolu ʻoku mateuteu ke tali ʻa e ongoongoleleí:

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

“Kuo pau ke tau lotu ke maʻu ʻa e tokoni ʻa e ʻEikí kae lava ke tau hoko ko e ngaahi meʻangāue ʻi Hono toʻukupú maʻa ha taha ʻoku mateuteu he taimi ni—ha taha ʻokú Ne fie maʻu ke tau tokoniʻi he ʻahó ni. Pea kuo pau foki ke tau ʻāʻā ke fakafanongo mo tokanga ki he ngaahi ueʻi ʻa Hono Laumālié fekauʻaki mo e founga ke tau ngāue aí.

“ʻE haʻu ʻa e ngaahi ueʻi ko iá. ʻOku tau ʻilo mei ha ngaahi fakamoʻoni fakafoʻituitui taʻefaʻalaua ʻoku teuteu ʻe he ʻEikí, ʻi Heʻene founga pea fakatatau ki Heʻene taimí, ha kakai ke nau tali ʻEne ongoongoleleí. ʻOku lolotonga fekumi ʻa e kakai ko iá, pea ko e taimi te tau kumi ai ke ʻilo kinautolú ʻe tali ʻe he ʻEikí ʻenau ngaahi lotú ʻo fakafou mai ʻi he tali ki heʻetau ngaahi lotú. Te Ne ueʻi mo fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau fakaʻamu mo kumi fakamātoato ki ha fakahinohino ki he founga, feituʻu, taimi, pea mo e kakai ke vahevahe ki ai ʻEne ongoongoleleí” (“Sharing the Gospel,” Ensign, Nov. 2001, 8).

  1. Fakalaulauloto ki ha taimi naʻá ke tokanga ai ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pe tokanga pehē ai ha taha ʻokú ke ʻilo, ʻo ʻiloʻi ai ha taha kuo mateuteu ke tali ʻa e ongoongoleleí, pe ko ha muimui ʻa ha taha ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo ʻilo ai koe ʻi he taimi naʻá ke mateuteu ai ke tali ʻa e ongoongoleleí. Hiki hoʻo aʻusiá ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá.

Feinga ke muimui ki he akonaki naʻe fai ʻe ʻEletā ʻOakesí ʻaki hoʻo lotua ʻa e tokoni ʻa e ʻEikí pea muimui leva ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí kiate kinautolu ʻoku ofi atu kiate koé.

Ngāue 16:16–40

Naʻe puke pōpula ʻa Paula mo Sailosi pea toe tukuange pē kinaua

Lau ʻa e Ngāue 16:16–18, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe Paula ʻi he taimi naʻe fetaulaki ai mo ha “taʻahine kaunanga” (Ngāue 16:16), pe taʻahine naʻe ngāue fakatamaioʻeiki, ʻa ia naʻe uluisino ai ha laumālie ʻuli. Ko e Kikité (Ngāue 16:16) “ko ha angafai naʻe makatuʻunga ʻi ha manavahē taʻeʻuhinga ʻi ha ngaahi meʻa taʻe hā mai naʻe ngāueʻaki ʻi he feinga ke ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú. Naʻe meimei fai ʻa e ngaahi angafai peheé ʻi he ngaahi puleʻangá kotoa pea ʻi he toʻu tangata kotoa pē; naʻe faʻa toutou fakahalaiaʻi ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he folofolá ” (Bible Dictionary, “Divination”).

Lau ʻa e Ngāue 16:19–21, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he kau matāpule ʻa e taʻahine ko ʻeni naʻe ngāue fakatamaioʻeikí, koeʻuhí ko e meʻa naʻe fai ʻe Paulá.

Fakatatau ki he Ngāue 16:19, ko e hā naʻa nau loto mamahi aí?

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 16:22–24 naʻe fekau ʻe he kakaí mo e kau maʻu mafai pulé ke haha ʻa Paula mo Sailosi pea tauhi kinaua ʻi he fale fakapōpulá.

  1. Hiki tatau ‘a e sāti ‘i laló ki hoʻo tohinoa ako folofolá. Lau ʻa e ngaahi potufolofola kuo lisi atu ʻi he sātí pea tā ha fakatātā faingofua ʻi hoʻo sāti ʻaʻaú ke fakahaaʻi ai ʻa e meʻa ʻoku fakamatalaʻi mai ʻi he potufolofola takitaha.

    Ngāue 16:25


    Ngāue 16:26


    Ngāue 16:27–28


    Ngāue 16:29–30


    Ngāue 16:31–32


    Ngāue 16:33–34


Fakatokangaʻi ʻa e tali ʻa Paula mo Sailosi ʻi he Ngāue 16:31 ki he fehuʻi ʻa e tangata leʻo ʻo e fale fakapōpulá, “Ko e hā teu fai keu moʻui aí?” (Ngāue 16:30). Ko e hā leva ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he tangata leʻo ʻo e fale fakapōpulá ke fakahaaʻi ʻene tui kia Sīsū Kalaisí?

ʻOku tau ako mei he ngaahi akonaki ʻa Paula ki he tangata leʻo ʻo e fale fakapōpulá ʻoku fie maʻu ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí kae lava ʻa e fakamoʻuí, pea ʻoku tau fakahaaʻi ʻetau tui kiate Iá ʻi heʻetau papitaisó.

ʻOku ʻuhinga ʻa e Fakamoʻuí “ke fakahaofi mei he mate fakasinó mo e mate fakalaumālié fakatouʻosi” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakamoʻuí,” scriptures.lds.org). ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau papitaisó?

Tuku kehe ange mei he papitaisó, ko e hā ha ngaahi toe founga kehe ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

ʻOku tau ako mei he Ngāue 16:35–40, naʻe fekau atu ʻa e kau pulé ki he kau leʻo ʻo e fale fakapōpulá ke tukuange ʻa Paula mo Sailosi ke na ʻalu. Naʻe ʻikai fie ʻalu ʻa Paula he naʻá ne ʻilo ʻene ngaahi totonu ko e tangataʻi fonua Loma ia, pea naʻá ne ʻilo foki naʻe taʻetotonu ʻa e ngaahi meʻa naʻe fai ange kiate iá. Naʻe taʻefakalao ke haha ha tangataʻi fonua Loma taʻe tomuʻa fakamaauʻi ia. Naʻe manavahē ʻa e kau pulé ʻi he taimi naʻa nau ʻilo ai ko e ongo tangataʻi fonua Loma ʻa Paula mo Sailosí. Naʻe haʻu ʻa e kau pulé ki he fale fakapōpulá ʻo tukuange ʻa Paula mo Sailosi pea fekau ke na ʻalu mei he kolo ko iá.

Ngāue 17:1–15

Naʻe feinga ʻa e niʻhi ʻo e kau Siu ʻi Tesaloniká ke taʻofi ʻa Paula mei heʻene malangaʻaki ʻa e ongoongoleleí

Fakakaukau ki he faleʻi te ke ʻoatu ki he niʻihi ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení:

  • ʻOku fanongo ha talavou ʻoku mēmipa ʻi he Siasí ki ha lea ʻa ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e nofomalí mo e fāmilí ʻi he palani ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku fakahā ange ʻe ha niʻihi ʻo e ngaahi kaungāmeʻa ʻo e talavoú ni ʻa e ʻikai ke nau tui tatau mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻAposetoló. ʻOku fie maʻu ʻe he talavoú ni ke ne ʻilo ʻiate ia pē pe ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻAposetoló.

  • ʻOku fakafehuʻia ʻe ha finemui ʻa e mahuʻinga hono tauhi ke māʻoniʻoni ʻa e ʻaho Sāpaté. Ko e tokolahi taha hono ngaahi kaungāmeʻá ʻoku nau fakataha he Sāpaté ʻo nau ʻalu ʻo fakatau, kai falekai, pe ō ʻo sio heleʻuhila. ʻOku fakamatala ange ʻe he fineʻeiki ʻa e finemuí ni ʻoku lava ke maʻu ha ngaahi tāpuaki ʻi hono fakalangilangiʻi e ʻEikí ʻi he Sāpaté, ka ʻoku kei faingataʻa pē ke tui ʻa e finemuí ʻoku mahuʻinga hono tauhi ke māʻoniʻoni ʻa e ʻaho Sāpaté.

Kumi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi hoʻo ako ʻa e Ngāue 17 ʻe tokoni kiate koe ke ke ʻilo ʻiate koe pē ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi pōpōaki ʻoku tau maʻu mei he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí.

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 17:1 naʻe fononga ʻa Paula mo Sailosi ki Tesalonika peá na akonaki ai ʻi he falelotu ʻo e kakai Siú.

Lau ʻa e Ngāue 17:2–3, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Paula ʻi heʻene akoʻi ki he kakai Siú ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e Mīsaiá.

ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e fakamoʻoni ʻi he veesi 3 ki he fakahā pe talaki. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Paula ʻa e ngaahi potufolofolá ko e fakamoʻoni ke poupou ki heʻene fakamoʻoni ko Sīsū ko e Kalaisí.

Lau ʻa e Ngāue 17:4–5, ʻo kumi pe naʻe tali fēfē ʻe he kakai ʻo Tēsaloniká ʻa e ngaahi akonaki ʻa Paulá. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e kau taha ʻi he veesi 4 ki he fakatahataha pe kau fakataha, pea ʻoku ʻuhinga ʻa e pauʻu ʻi he veesi 5 ki he faiangahala pe kovi.

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 17:6–9 naʻe feinga ha fuʻu kakai taʻetui mo fakamoveuveu ke nau maʻu ʻa Paula mo Sailosi, ka ʻi he ʻikai maʻu kinauá naʻa nau ʻave ha niʻihi ʻo e kakai naʻe tuí ki he kau fakamāu ʻo e koló mo tukuakiʻi ʻoku fakafetau ʻa e ngaahi akonaki ʻa Paulá ki he mafai ʻo Sisá.

Lau ʻa e Ngāue 17:10–12, ʻo kumi ki he feituʻu naʻe hola ki ai ʻa Paula mo Sailosí, pea mo e tali ʻa e kakai Siu ʻi he feituʻu ko iá ki he ngaahi akonaki ʻa Paulá.

Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻi he Ngāue 17:11 ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he kakaí ʻo iku ai ke nau tui ki he ngaahi akonaki ʻa Paulá. Hili iá pea fakakakato ʻa e ʻekuasi ko ʻení ʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga naʻá ke fakaʻilongaʻí:

__________________________ + _____________________________ = Tui

Ke toe mahino ange ʻa e ʻuhinga hono “maʻu ʻa e folofolá mo e loto fiefia” (Ngāue 17:11), fakakaukauloto ki ha taha ʻoku mateuteu ke hapo ha foʻi pulu. Fakakaukauloto leva he taimí ni ki ha taha ʻoku ʻikai loto fiefia ke hapo ha foʻi pulu. ʻE fōtunga fēfē nai ha taha ʻokú ne loto fiefia ke maʻu ʻa e ngaahi folofola ʻa e ʻOtuá? ʻE fōtunga fēfē nai ha taha ʻoku ʻikai loto fiefia ke maʻu ʻa e ngaahi folofola ʻa e ʻOtuá?

Ko ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e folofolá ʻi he loto fiefia ko e tokotaha ia ʻoku loto-fakatōkilalo, faʻa kātaki, pea vēkeveke ke muimui ki he finangalo ʻo e ʻEikí ʻi he taimi ʻokú ne ʻilo aí (vakai Mōsaia 3:19).

ʻOku tau ako mei he Ngāue 17:10–12 ʻe fakamālohia ʻetau tui ki he ngaahi lea ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá, ʻo kapau te tau maʻu ʻenau ngaahi leá ʻi he loto fiefia mo fekumi fakaʻaho ʻi he folofolá.

  1. Toe vakai ki he ngaahi tūkunga naʻe fakamatalaʻi ʻi he kamataʻanga ʻo e konga ko ʻení, pea tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻE tokoni fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he kakai ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení?

    2. Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke tokoni ai ʻa e loto fiefia ke akó ke tau tui ai ki he moʻoní?

    3. Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻe he ako fakaʻaho ʻo e folofolá ʻo fakalotoa kitautolu ke tau tui ki he moʻoní?

Fakakaukau ki ha ngaahi taimi naʻá ke fakamoʻoniʻi ai ʻa e moʻoni ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. ʻE lava ke ke fakakaukau ke vahevahe hoʻo ngaahi aʻusiá mo hao kaungāmeʻa pe mēmipa ʻo e fāmilí.

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 17:13–15 naʻe ʻalu ʻa e kakai Siu ʻi Pēleá ʻo fakatupu ha maveuveu ʻi he kakai ʻo Pēleá, ʻi he taimi naʻa nau ʻilo ai ʻoku malanga ʻa Paula ʻi Tesaloniká. Naʻe pau ke toe hola ʻa Paula, peá ne fononga leva ki ʻAtenisi.

Ngāue 17:16–34

ʻOku malanga ʻa Paula ʻi he ʻAleopeikó

ʻĪmisi
Paul teaching

ʻOku akonaki ʻa Paula ʻi he ʻAleopeikó.

ʻOku tau ako ʻi he Ngāue 17:16–34 naʻe fakatokangaʻi ʻe Paula ha ʻesi feilaulau ʻi ʻAtenisi naʻe tohiʻi ai ʻa e “Ki he ʻotua ʻoku ʻikai ʻiloá” (Ngāue 17:23). Naʻe akoʻi leva ʻe Paula ʻa e kau ʻAtenisí fekauʻaki mo e natula ʻo e ʻOtua moʻoní—Tamai Hēvaní—ʻa e ʻOtua naʻe ʻikai ke nau ʻiló.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Ngāue 16–17 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki