Laipelí
Talateu kia Kalētiá


Talateu kia Kalētiá

Ko e hā ‘Oku Ako ai e Tohí Ni?

Naʻe fakataumuʻa ʻa e tohi ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ki he kakai Kalētiá ki he kakai Siu Kalisitiane naʻa nau hē mei he ʻEikí koeʻuhí ko ʻenau toe fakafalala ki he ngaahi ngāue ʻo e fono ʻa Mōsesé. Naʻe feinga ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ke fakatonutonu ʻa e palopalema ko ʻení ʻaki hono fakamamafaʻi e faikehekehe ʻa e “haʻamonga” mafasia ʻo e fono ʻa Mōsesé, ʻa ia naʻe iku ki he haʻisia fakalaumālié, mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku iku ki he tauʻatāina fakalaumālié. ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻi hoʻo ako ʻa e tohi ko ʻení ke ke toe houngaʻia ange ʻi he tauʻatāina ʻoku fakafou mai ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Ko Hai Naʻá Ne Hiki e Tohí Ni?

Ko e ʻAposetolo ko Paulá naʻá ne hiki ʻa e tohi Kalētiá (vakai Kalētia 1:1).

Naʻe Tohi Ia ‘Anefē pea ‘i Fē?

ʻOku hangehangē naʻe hiki ʻe Paula ʻa e Tohi ko ʻeni ki he kakai Kalētiá ʻi heʻene fononga ʻo fou atu ʻi Masitōnia ʻi he lolotonga ʻene fononga fakafaifekau hono tolú ʻo fakafuofua ki he T.S. 55–57 (vakai, Bible Dictionary in the LDS English version of the Bible, “Pauline Epistles”).

Ko Hai Naʻe Fakataumuʻa Ki Ai Hono Hikí Pea Ko e Hā Hono ʻUhingá?

“ʻOku ʻikai fakapapauʻi pe ko e ngaahi siasi fē naʻe lave ki ai ʻa e tohí ni. Kapau pē naʻe ʻikai ko e ngaahi siasi ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo Kalētiá, ʻa e vahefonua naʻe kolomuʻa ki ʻAnisilá, ta ko e ngaahi siasi ʻi he vahefonua ʻi he ngatangataʻanga ʻo Filisia mo Kalētia naʻe ʻaʻahi ki ai ʻa Paula ʻi heʻene fuofua fononga fakafaifekaú. Tatau ai pē pe naʻe ʻi fē ʻa e ngaahi siasi ko ʻení ʻi Kalētia, ʻoku mahino pē naʻe ʻaʻahi ki ai ʻa Paula ʻi heʻene fononga fakafaifekau hono uá (Ngāue 16:6) mo tolú (Ngāue 18:23)” (Bible Dictionary in the LDS English version of the Bible, “Pauline Epistles”).

Naʻe tohi ʻa Paula ki he Kāingalotu ʻi Kalētiá koeʻuhí naʻá ne fuʻu mātuʻaki tokanga ki heʻenau hē mei he ʻEikí ʻi heʻenau muimui ki he ngaahi akonaki ʻa kinautolu naʻa nau feinga ke “fakakehe ʻa e ongoongolelei ʻa Kalaisí” (vakai Kalētia 1:6–7). Naʻe akoʻi ʻe he Kau Kalisitiane Siú ha tokāteline hala ki he kau Kalisitiane senitailé ʻo pehē naʻe fie maʻu ke kamu kinautolu pea ke nau tauhi ʻa e ngaahi ouau naʻe fie maʻu ʻe he fono ʻa Mōsesé kae lava ke fakahaofi kinautolu (vakai Kalētia 6:12; vakai foki Ngāue 15:1). Naʻe tali ʻe he niʻihi ʻo e Kāingalotu ʻi Kalētiá ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kakai ko ʻení (vakai Kalētia 4:10).

ʻOku kau ʻi he ngaahi taumuʻa tefito naʻe hiki ai ʻe Paula ʻa e tohi ko ʻení ʻa e:

  1. Taukapoʻi ia mei he ngaahi tukuakiʻi ʻa e kau akonaki loi ne fakafepaki kiate iá.

  2. Akoʻi ʻe fakahaofi ʻa e kakaí kotoa pē, ʻo tatau pē ʻa e Siu mo e Senitaile, ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻaki ʻenau tui kia Sīsū Kalaisi kae ʻikai ko e fakafalala ki he ngaahi ngāue ʻo e fono ʻa Mōsesé.

  3. Fakamahino ʻa e fatongia ʻo e fono ʻa Mōsesé ʻi he palani ʻa e ʻOtuá.

  4. Fakafaikehekeheʻi ʻa e fuakava motuʻa naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo Mōsesé pea mo e fuakava foʻou ʻia Kalaisí.

  5. Ui ki he Kāingalotú ke nau moʻui fakaongoongo ki he Laumālié.

Ko e Hā Ha Ngaahi Fakaʻilonga ʻOku Hā Mahino Mai ʻi he Tohí Ni?

ʻOku hā mai ko e tohi ʻa Kalētiá naʻe ongoʻi lahi taha ʻe Paulá, ʻa ia naʻá ne fai ai ha valoki fefeka ki he kāingalotu ʻo e Siasí ne heé mo e kau akonaki loi ne nau tākiekina kinautolu ke heé fakatouʻosi. ʻOku kau ʻi he tohi ʻa Kalētiá ʻa e fuofua tohi ʻa Paula kau ki he tokāteline ʻo e fakatonuhiaʻí—ʻoku ʻikai fakatonuhiaʻi kitautolu ʻi he ngaahi ngāue ʻo e fono ʻa Mōsesé ka ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí. ʻOku fakafaikehekeheʻi ʻe he tohí “ʻa e ngaahi ngāue ʻa e kakanó” mei he “fua ʻo e Laumālié” (vakai Kalētia 5:16–25).

Fokotuʻutuʻú

Kalētia 1–2. ʻOku tohi ʻa Paula ki he Kāingalotu ʻi Kalētiá koeʻuhí kuo nau hē mei he ʻEikí mo tali ʻa e ngaahi akonaki loí. ʻOkú ne taukapoʻi hono uiuiʻi ko e ʻAposetoló ʻaki ʻene fakamatala ki heʻene fuofua fakafepaki ki he Siasí pea mo ʻene uluí. ʻOkú ne fakamamafaʻi mai naʻá ne maʻu ʻa e fakahā fakahangatonu mei he ʻOtuá mo fakamahino kuo fakangofua ʻene ngāue ki he kakai Senitailé ʻe he kau ʻAposetoló. ʻOkú ne fakahā ne ʻi ai ʻa e taimí naʻe ʻikai tui tatau ai mo Pita fekauʻaki mo e Kāingalotu senitailé. ʻOkú ne akoʻi mai ʻoku ʻikai fakatonuhiaʻi ʻa e kakaí ʻi he ngaahi ngāue ʻo e fono ʻa Mōsesé ka ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí.

Kalētia 3–4. ʻOku taukapoʻi ʻe Paula e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí. ʻOkú ne akoʻi mai ko ʻĒpalahamé ko ha sīpinga ʻo ha tokotaha naʻe fakatonuhiaʻi ʻi he tui kae ʻikai ʻi he ngaahi ngāue ʻo e fono ʻa Mōsesé. Naʻe huhuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he mala ʻo e fonó ʻo fakafou ʻi he Fakaleleí. Ko e taumuʻa ʻo e fono ʻa Mōsesé ke hoko ko ha “takiakiʻi ʻa e fono kia Kalaisí” (Kalētia 3:24). ʻOku makatuʻunga ʻi he tuí mo e papitaisó hono maʻu ʻe he Kāingalotu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakaleleí, fakahoko ʻa e fuakava ʻo e ongoongoleleí, hoko ko e kau ʻea hoko ʻo e ʻOtuá ʻo fakafou ʻia Kalaisi, pea hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e kau tamaioʻeiki.

Kalētia 5–6. ʻOku ui ʻa Paula ki he Kāingalotú ke nau tuʻu maʻu ʻi he fuakava ʻo e ongoongoleleí kuo ʻomi ʻe Kalaisí. ʻOku fakafaikehekeheʻi ʻe Paula ʻa e moʻui ʻa ha taha ʻoku kau ʻi he “ngaahi ngāue ʻa e kakanó” (Kalētia 5:19) mo ha taha ʻokú ne ʻinasi ʻi he “fua ʻo e Laumālié” (Kalētia 5:22). ʻOkú ne akoʻi ʻa e Kāingalotú ke nau kaungā fua ʻenau ngaahi kavengá pea ʻoua ʻe foʻi he fai leleí. ʻOku tau utu ʻa ia ʻoku tau toó.

Paaki