Laipelí
ʻIuniti 20, ʻAho 3: Loma 1–3


ʻIuniti 20: ʻAho 3

Loma 1–3

Talateú

Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ha tohi ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi Lomá. Naʻá ne fakahā ai ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ke fakamoʻuí. Naʻá ne fakamatalaʻi koeʻuhí ʻoku faiangahala ʻa e kakai kotoa pē, he ʻikai ha taha ʻe lava ke fakahaofi ʻo makatuʻunga ʻi heʻene ngāué pē ʻaʻaná. Kuo pau ke fakahaofi kinautolu ʻe he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku maʻu ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻE lava ke tokoni atu ʻa e lisi ko ʻení ke mahino kiate koe ha niʻihi ʻo e ngaahi foʻi lea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe Paula ʻi heʻene ngaahi tohí:

Ongoongoleleí: “Naʻe lava ʻo fakahoko ʻa e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá, tuʻunga ʻi he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku kau ʻi he ongoongoleleí ʻa e ngaahi moʻoni pe ngaahi fono, ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau taʻengata ʻoku fie maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau lava ʻo toe foki hake ai ki he ʻao ʻo e ʻOtuá” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ongoongoleleí,” scriptures.lds.org).

Fakamoʻuí: “Ke fakahaofi mei he mate fakasinó mo e mate fakalaumālié fakatouʻosi” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakamoʻuí,” scriptures.lds.org).

Fakatonuhiá: “Ke fakamolemoleʻi mei ha tautea koeʻuhí ko ha angahala pea fakahā ʻoku taʻehalaia. ʻOku fakatonuhiaʻi ha taha ʻi he ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí tuʻunga ʻi he tui kiate Iá. ʻOku fakahā ʻa e tui ko ʻení ʻi he fakatomala mo e talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. ʻOku hanga ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke fakatomala pea fakatonuhiaʻi pe fakamolemoleʻi ia mei he tautea ko ia naʻe mei hoko kiate kinautolú” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakatonuhiá, Fakatonuhiaʻí,” scriptures.lds.org).

Tuí: “ʻOku ngāue ʻaki lahi ʻa e tuí ʻi he ngaahi folofolá ʻo ʻuhinga ki he falala kia Sīsū Kalaisi ʻo ne ngaohi ai ha taha ke ne talangofua kiate Ia.” Kuo pau ke makatuʻunga ʻa e tuí ʻia Sīsū Kalaisi koeʻuhí ke ne lava ʻo tataki atu ha taha ki he fakamoʻuí” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Tuí,” scriptures.lds.org).

Feilaulau fakaleleí: Liliu (ke fakafoki pe fakatonutonu); fakaleleiʻí (“Ko hono ʻuhinga ʻo e fakaleleí ʻi hono ngāue ʻaki ʻi he folofolá, ke fua ʻa e tautea koeʻuhí ko ha faʻahinga angahala naʻe fai, ʻo toʻo atu ai ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá mei he tokotaha angahala ʻoku fakatomalá ʻo fakaʻatā ai ia ke ne fakalelei ki he ʻOtuá. Ko Sīsū Kalaisi pē toko taha naʻá ne lava ʻo fai ʻa e fakalelei haohaoa koeʻuhí ko e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē” [Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakaleleí, Fakaleleiʻí,” scriptures.lds.org].)

ʻAloʻofá: “Ko e mālohi mei he ʻOtuá ʻa ia ʻokú ne fakaʻatā ha tangata pe fefine ke ne maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻi he moʻui ko ʻení pea maʻu mo e moʻui taʻengatá mo e hakeakiʻí ʻi he hili ʻenau ngāue ʻaki ʻa e tuí, fakatomalá, pea fai honau tūkuingatá ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fekaú. ʻOku foaki mai ʻa e tokoni pe ivi fakalangi ko iá ʻi he ʻaloʻofa mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻOku fie maʻu ʻe he tangata fakamatelie kotoa pē ha ʻaloʻofa fakalangi tuʻunga ʻi he hinga ʻa ʻĀtamá kae ʻumaʻā foki ʻa e ngaahi vaivai fakaetangatá” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ʻAloʻofá,” scriptures.lds.org).

Ngaahi Ngāué: “Ko e ngaahi meʻa ia ʻoku fai ʻe ha taha, ʻo tatau ai pē pe ʻoku lelei ia pe kovi. ʻE fakamāuʻi ʻa e tangata taki taha ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāué” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ngaahi Ngāué,” scriptures.lds.org).

Fonó: “Ko e ngaahi fekau pe ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku makatuʻunga ai ʻa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi tautea kotoa pē ʻi he langí mo e māmaní. Ko kinautolu ʻoku nau talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí. …

“Naʻe hoko ʻa e fono ʻa Mōsesé [pe ko ia naʻe ʻiloʻi pē ‘ko e fonó,’ ʻo hangē ko hono fakaʻaongaʻi ʻe Paulá] ko ha fono teuteuʻanga ke ne ʻomi ʻa e tangatá mo e fefiné kia Kalaisi” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fonó,” scriptures.lds.org).

Loma 1:1–17

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ke fakamoʻuí.

Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Leeli ʻIko Hooki ʻo e Kau Fitungofulú haʻane aʻusia ʻi heʻene kei talavoú hili haʻane fakamoʻoni ke kau ki he kau tau ʻi he Tau Tahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití:

ʻĪmisi
Elder Larry Echo Hawk

“Ne u feʻiloaki mo ʻeku faiako taú, ko ha tokotaha taukei kuo mālōlō mei he taú, ʻi heʻene ʻakahi mai e matapā ʻo e falé pea hū mai ʻo kaikaila pē mo kapekape.

“Hili e fakafeʻiloaki fakailifia ko ʻení, naʻá ne kamata mei he tafaʻaki ʻe taha ʻo e falé ʻo fakafehuʻia e kau hū foʻoú takitaha. Ne ʻilo ʻe he faiakó ha meʻa ke manukiʻi mo kapekapeʻi leʻo lahi ai e kau hū foʻoú. Naʻe kaila tahataha e kau sōtiá heʻene lue mai he ʻotú ʻo fakatatau ki heʻene fekaú: ‘ʻIo” pe ʻʻIkai, Sātini Faiako.” Ne ʻikai ke u sio lelei ki heʻene meʻa ʻoku faí, koeʻuhí he naʻe fekau ke mau tuʻu tokanga mo sio hangatonu kimuʻa. ʻI heʻene aʻu mai kiate aú, naʻá ne toʻo ʻeku kató ʻo ʻaʻau kotoa kituʻa ki he fakamolū ʻi mui ʻiate aú. Naʻá ne sio ki heʻeku ʻū meʻá, peá ne lue mai leva kiate au. Ne u teuteu ki ha ʻohofi te ne fai. Naʻá ne toʻo mai ʻeku Tohi ʻa Molomoná” (“Haʻu Kiate Au, ʻa Kimoutolu ʻo e Fale ʻo ʻIsilelí,” Ensign pe Liahona, Nov. 2012, 32).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā haʻo ongo kapau naʻá ke ʻi he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa ʻEletā ʻIko Hookí?

    2. Ko e hā ʻokú ke fakakaukau naʻe ʻai ke fai ʻe he faiako taú?

    3. Kuó ke ʻosi ʻi ha tuʻunga naʻá ke hohaʻa ai naʻa manukiʻi hoʻo tuí? Kapau ʻoku ʻio, ko e hā ʻa e ngaahi tūkunga ʻo e meʻa naʻe hoko ko iá?

ʻI hoʻo ako ʻa e Loma 1, kumi ki ha ngaahi moʻoni ʻe lava ke tokoni kiate koe ʻi he taimi ʻokú ke fehangahangai ai mo ha manuki pe fakatanga koeʻuhí ko hoʻo tuí mo hoʻo ngaahi tuʻunga moʻuí.

Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻa e tohi ʻa Lomá ko ha tohi ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi Lomá ʻi he ofi ki he fakaʻosinga ʻo ʻene ngaahi fononga fakafaifekaú. Naʻá ne tohi ia ke teuteuʻi kinautolu ki he ʻamanaki ke ne tūʻuta atú, ke fakamahino mo taukapoʻi ʻene ngaahi akonakí, pea mo poupouʻi ʻa e uouangatahá ʻi he vā ʻo e kāingalotu Siu mo e kāingalotu Senitaile ʻi he Siasí. Loma—ko e kolomuʻa ʻo e ʻEmipaea Lomá—naʻe lahi ha ngaahi poto fakafilōsefa fakamāmani ai pea naʻe mei faingataʻa ke malangaʻi ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi ha feituʻu peheni.

ʻOku tau lau ʻi he Loma 1:1–14 ki he kamata ʻe Paula ʻene tohí ʻaki haʻane fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo fakahā ʻene fakatuʻamelie mo ʻene fakaʻamu ke ʻaʻahi ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi Lomá.

Lau ʻa e Loma 1:15–17, ʻo kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi Lomá fekauʻaki mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesí ni ʻa e moʻoni ko ʻení: Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ke fakamoʻui ʻa kinautolu kotoa ʻoku nau moʻuiʻaki ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau akoʻi mai ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he Loma 1:15–17.

ʻOku akoʻi mai ʻe he ongoongoleleí ʻa e founga ʻe lava ke fakahaofi ai kitautolu mei he mate fakasinó mo e mate fakalaumālié fakatouʻosi mo foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá. Kuo pau ke tau moʻuiʻaki ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí kae lava ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí, koeʻuhí naʻá Ne ʻomai ʻa e Fakaleleí ʻo malava ai ʻa e fakamoʻuí.

“Fakatatau kia Paula, ʻoku ʻikai koe tui kia Sīsū Kalaisí ʻa hono tali pē ʻi heʻete fakakaukaú ʻa Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ka ko e tali kakato ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he lotó mo falala kiate Ia ko e Tokotaha naʻá Ne feilaulauʻi Ia ʻi hono Fakalelei ʻetau ngaahi angahalá. ʻOku tākiekina kitautolu ʻe he falala loloto pehení ki ha moʻui tui mateaki, ʻo fakahaaʻi ia ʻi he fakatomala ʻi he ngaahi angahalá, papitaiso, mo feinga ke moʻui fakatatau ki he akonaki ʻa Sīsū Kalaisí (vakai Ngāue 16:30–33; Loma 6:1–11; 1 Kolinitō 6:9–11). ‘ʻOku fakahā ʻa e tui [kia Sīsū Kalaisí] ʻi he moʻui talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí pea mo e ngāue maʻa Kalaisí’ (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá “Fakamoʻuí”; scriptures.lds.org)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014],334).

Ko e tefitoʻi moʻoni ʻe taha ʻoku lava ke tau ʻilo mei he Loma 1:16 ko e taimi ʻoku tau maʻu ai ha fakamoʻoni ʻoku maʻu ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ha mālohi ke fakahaofi kitautolu fakatāutaha, ʻe ʻikai leva ke tau mā ke vahevahe ia ki he niʻihi kehé.

  1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ʻokú ke pehē ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe haʻatau maʻu ha fakamoʻoni ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ke tau maʻu ʻa e loto lahi ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ke vahevahe ia mo e niʻihi kehé?

Hoko atu hoʻo laukongá ki he meʻa naʻe hoko kia ʻEletā ʻIko Hooki mo e sātini faiakó:

“Ne u pehē pē ʻe kaikaila mai kiate au; ka naʻá ne ʻunu ʻo ofi mai kiate au pea fafana mai, “Ko e Māmonga koe?”

“Ne u kaila ʻo hangē ko hono fekauʻí, “ʻIo, Sātini Faiako.”

“Ne u toe fakakaukau ki ha meʻa kovi ange ʻe hoko. Ka naʻá ne tuʻu fakalongolongo pē ʻo hiki hake ʻeku Tohi ʻa Molomoná, pea lea leʻo siʻi mai, “ʻOkú ke tui ki he tohí ni?”

“Ne u toe kaila, “ʻIo, Sātini Faiako.”

“Ne u ʻilo fakapapau te ne kaila mo lea kovi ʻo kau ki he kau Māmongá mo e Tohi ʻa Molomoná, ka naʻá ne tuʻu fakalongolongo pē. Hili ha kiʻi miniti naʻe lue leva ki hoku mohengá ʻo tuku fakalelei ʻeku Tohi ʻa Molomoná ki lalo. Naʻá ne mavahe leva ʻo hoko atu hono manukiʻi mo kapekapeʻi e toenga ʻo e kau hū foʻoú” (“Haʻu Kiate Au, ʻa Kimoutolu ʻo e Fale ʻo ʻIsilelí,” 32).

Fakakaukau ki he hoko ʻa e tali ʻa ʻEletā ʻIko Hooki ko ha sīpinga lelei ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he Loma 1:16.

ʻĪmisi
Elder Larry Echo Hawk

Lau ʻa e toenga ʻo e fakamatala ʻa ʻEletā ʻIko Hooki: “Ne u faʻa fifili pe ko e hā ne ʻikai lea kovi mai ai kiate au he ʻaho ko iá e sātini anga fītaʻa he Tau Tahí. Ka ʻoku ou houngaʻia heʻeku lea taʻe toe heliaki, “ʻIo, ko ha mēmipa au ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní,” mo e “ʻIo, ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná.” Ko ha meʻaʻofa mahuʻinga kiate au e fakamoʻoni ko ʻení mei he Laumālie Māʻoniʻoní” (“Haʻu Kiate Au, ʻa Kimoutolu ʻo e Fale ʻo ʻIsilelí,” 32).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e fē ha taimi naʻá ke fakahaaʻi ai, pe ʻe ha taha ʻokú ke ʻilo, ha loto lahi pea ʻikai mā ke vahevahe ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?

    2. Ko e hā hoʻo fakamoʻoni ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?

    3. Ko e hā ha ngaahi founga ʻokú ke fakamālohia ai hoʻo fakamoʻoni ki he ongoongoleleí? Ko e hā te ke toe lava ʻo fai ke toe mālohi ange ai hoʻo fakamoʻoní? Tohiʻi hifo ha taumuʻa ʻe lava ke ke ngāue ki ai ʻi he uiké ni ʻe tokoni ke fakamālohia hoʻo fakamoʻoní.

Loma 1:18–3:23

ʻOku faiangahala ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá pea ʻikai maaʻusia ʻa e nāunau ʻo e ʻOtuá

Lolotonga ʻa e taimi ʻo Paulá, naʻe feinga ha kau Senitaile ke fakatonuhiaʻi ha ngaahi tōʻonga kovi pe angahala ʻaki hono fakamamafaʻi ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá kae ʻikai fakakau ai ʻEne fakamāu haohaoá. Naʻe toe tānaki atu ki ai mo e kei tui ha niʻihi ʻo e kakai Siu Kalisitiané ʻoku kei fie maʻu pē ke tauhi ʻa e fono ʻa Mōsesé kae lava ke maʻu ʻa e fakamoʻuí. Naʻe feinga ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ke fakatonutonu ʻa e ongo maʻu hala ko ʻení fakatouʻosi.

Lau ʻa e Loma 1:22–31, ʻo kumi ki he ngaahi angahala naʻe fai ʻe he kau Senitailé.

Ko e hā ʻokú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e hū mo tauhi “ki he meʻa kuo ngaohí, kae siʻaki ʻa e Tupuʻangá” ʻi he Loma 1:25 ?

ʻOku ʻuhinga ʻa e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “liʻaki ʻa ia ʻoku totonú, kae fai ʻa ia ʻoku taʻetāu mo e tau angá” ʻi he Loma 1:26 mo e “siʻaki ʻa e kau fefiné” ʻi he Loma 1:27 ki he tōʻonga fakalesipiané mo fakahomosekisualé. Lau ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení ke toe mahino ange ʻa e tuʻunga ʻo e Siasí fekauʻaki mo e tōʻonga fakalesipiané mo fakahomosekisualé.

“Ko e angahala mamafa ʻa e tōʻonga fakahomosekisualé mo e lesipiané. Kapau ʻokú ke fefaʻuhi mo e femanakoʻaki ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné, pe ʻoku fakalotoʻi koe ʻe ha niʻihi ke ke kau ʻi ha faʻahinga tōʻonga ʻoku taʻefeʻunga, kumi faleʻi mei hoʻo mātuʻá mo hoʻo pīsopé. Te nau tokoni atu kiate koe” (Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú [tohi tufa, 2011], 36).

“ʻOku fepaki ʻa e tōʻonga fakahomosekisualé mo e ngaahi taumuʻa fakasekisuale ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá (vakai Loma 1:24–32). ʻOkú ne fakakeheʻi ʻa e ngaahi vā feohi ʻofá mo taʻofi hono maʻu ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku lava ke maʻu ʻi he nofo fāmilí pea mo e ngaahi ouau faifakahaofi ʻo e ongoongoleleí” (True to the Faith: A Gospel Reference [2004], 30).

“ʻOku mahino ʻa e tuʻunga fakatokāteline ʻa e Siasí: ʻOku totonu ke toki hoko pē ʻa e feohi fakasekisualé ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine kuó na mali. Ka ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻaongaʻi ia ke fakatonuhiaʻi ʻaki ha taʻeʻofa. Naʻe mahino ʻaupito hono fakahalaiaʻi ʻe Sīsū Kalaisi, ʻa ia ʻoku tau muimui aí, ʻa e angahala fakasekisualé, ka naʻe ʻikai fai ia ke hoko ko ha fakamamahi. Naʻe tokanga pē Ia ke hiki hake ʻa e tokotaha ko iá fakafoʻituitui, kae ʻikai ke holoki hifo. …

“ʻOku fakafaikehekeheʻi ʻe he Siasí ʻa e manako ʻa e tangata ʻi he tangatá pe fefine ʻi he fefiné pea mo e tōʻonga moʻui peheé. Neongo ʻa e pehē ʻoku ʻikai ko ha angahala ʻa e ngaahi ongo mo e tokanga ʻa e tangata ki he tangatá pe fefine ki he fefiné ʻiate ia pē, ʻoku fepaki ʻa e kau atu ki he ngaahi tōʻonga fakahomosekisualé pea mo e ‘tefitoʻi moʻoni fakatokāteline, ʻoku fakatefito ʻi he folofola toputapú … ko e nofo-mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné ʻoku mahuʻinga ki he palani ʻa e Tupuʻangá ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú’ [‘First Presidency Statement on Same-Gender Marriage’]” (“Same-Sex Attraction,” topics.lds.org).

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke mahino kiate kitautolu ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e tōʻonga fakalesipiané mo fakahomosekisualé?

Naʻe akoʻi ʻe Paula ʻi he Loma 2:1–3:8 ʻe fakamaauʻi ʻa e kakaí kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué, pea naʻá ne fakahā naʻe makatuʻunga ʻa e taʻe anga-tonu ʻa e kau Siú ko ʻenau tauhi ʻa e fono ʻa Mōsesé ʻi heʻenau fakafōtunga kituʻá kae ʻikai ʻi honau lotó.

Lau ʻa e Loma 3:9–12, 23, ʻo kumi pe ko hai naʻe pehē ʻe Paula ʻoku uesia ʻe he angahalá.

Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻi he veesi 23 ʻa e nunuʻa ʻe hoko mai kiate kitautolu koeʻuhí ko ʻetau angahalá.

Ko ha moʻoni ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi ko ʻení ʻoku pehē ʻoku angahala kotoa ʻa e kakaí mo fie maʻu ʻa e fakamolemole ʻa e ʻOtuá. ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he moʻoni ko ʻení ke toe mahino ange ʻa e ʻuhinga ʻoku tau fie maʻu ai ʻa Sīsū Kalaisí?

ʻI he hoko atu hoʻo ako ʻa e Loma 3, kumi ki he ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Paulá, ʻa ia ʻoku ʻomi ai kiate kinautolu ha ʻamanaki lelei ki ha tuʻunga kehe mei he tuʻunga ʻo e angahalá.

Loma 3:24–31

ʻE lava ke fakatonuhiaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻo makatuʻunga ʻi hono tali ʻa e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻi he tui mateaki

Hili hono fakamatalaʻi mai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻoku tau faiangahala kotoa pea ʻe fakahalaiaʻi ai kitautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua ʻoku ʻikai ke Ne tali ʻa e angahalá, naʻá ne akoʻi mai leva ʻi he Loma 3:24–31 ʻa e founga ʻe lava ke ikuʻi ai ʻa e tūkunga ko iá ʻo makatuʻunga ʻi he tui ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE fie maʻu ke mahino kiate koe ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení kae lava ke mahino kiate koe ʻa e ngaahi veesi ko ʻení: ʻOku ʻuhinga ʻa e fakatonuhiaʻi ki hono fakamolemoleʻi mei ha tautea koeʻuhí ko ha angahala pea fakahā ʻoku taʻehalaia, pea ko e ʻaloʻofá ko e tokoni pe ivi fakalangi ʻoku maʻu ʻo fakafou mai ʻi he ʻaloʻofa mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku ʻuhinga ʻa e feilaulau fakaleleí ki he fakaleleí.

Lau ʻa e Loma 3:24–26, ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fakaʻuhinga ʻoku ʻoatu ʻi ʻolungá ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻi he Loma 3:24 ʻa e founga ʻoku fakatonuhiaʻi pe fakahā ai ʻoku tau taau ke nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

ʻOku liliu ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Loma 3:24 ʻa e foʻi lea maʻataʻatā ki he [pē] (vakai Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Loma 3:24 ). Neongo ʻoku fakahaaʻi ʻi heʻetau ngāue leleí ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, he ʻikai lava ke tau maʻu pe taau ke maʻu ʻa e fakamoʻuí ʻi he ngaahi ngāue pē ko iá koeʻuhí, hangē ko hono akoʻi mai ʻe Paula ʻi he Loma 3:23, kuo tau ʻosi angahala kotoa pea ʻoku ʻikai ke tau feʻunga ke maʻu ʻa e fakamoʻuí. Ko e ʻaloʻofa pē ʻa e ʻOtuá—ʻa Hono ivi mo Hono mālohi fakalangí—ʻoku lava ke fakamoʻui ai kitautolú.

Fakatokangaʻi ange ʻoku pehē ʻi he Loma 3:25–26 ko kinautolu pē ʻoku nau maʻu ʻa e tuí mo tui kia Sīsū Kalaisí ʻoku fakatonuhiaʻi ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. Manatuʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e ongo foʻi lea ko e tui (belief) mo e tui (faith) ki hono tali ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he loto moʻoni ʻo tākiekina ai ha taha ke ne hoko ko e mēmipa ʻi Hono Siasí mo loto vēkeveke ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú pea talangofua ki he ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. ʻOku lava ke tau ako meí he ngaahi veesí ni ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻE lava ke fakatonuhiaʻi pea fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻo fakafou ʻi hono tali ʻa e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he tui mateaki.

Fakalaulauloto ki hoʻo fie maʻu ha Fakamoʻui, ʻa Sīsū Kalaisi, kae lava ke ke maʻu ʻa e fakamoʻuí. Tohiʻi ha ngaahi founga ʻe lava ke ke fakahaaʻi ai hoʻo tali ʻa e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻi he tui mateaki:

Fakakaukau ke vahevahe ʻa e ngaahi ongo ʻokú ke maʻú mo hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí mo ha taha ʻe lava ke tokoni ki ai haʻane fanongo ki ha meʻa fekauʻaki mo e Fakamoʻuí.

ʻOku toe fakatōmamafa mai ʻe Paula ʻi he Loma 3:27–31 ʻoku fakatonuhiaʻi ʻa e kakai Siú mo e kakai Senitailé fakatouʻosi ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí. ʻI heʻenau tafoki kia Sīsū Kalaisi ʻi heʻenau tuí, ʻoku nau fakamoʻoniʻi, pe “fakatuʻu maʻu ʻa e fono” ʻa Mōsesé (Loma 3:31), ʻa ia ʻoku fakataumuʻa kia Kalaisi.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Loma 1–3 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki