Laipelí
ʻIuniti 12, ʻAho 3: Luke 23–24


ʻIuniti 12: ʻAho 3

Luke 23–24

Talateú

Naʻe fakamāuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ʻao ʻo Ponito Pailato mo Hēlota ʻAnitipasí fakatouʻosi. Naʻe ʻikai ke fakahalaiaʻi ʻe ha taha ʻi he ongo tangatá ni ʻa e Fakamoʻuí ki he ngaahi hia naʻe tukuakiʻi ki ai ʻe he kau Siú, ka naʻe kei tuku atu pē Ia ʻe Pailato ke kalusefai. Naʻe fakamolemoleʻi ʻe Sīsū ʻa e kau tau Loma naʻa nau tutuki Iá mo lea ʻo fakapapauʻi ʻa e moʻui hili ʻa e maté ki ha tangata kaihaʻa ʻa ia naʻe tutuki foki mo ia. Hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe tuku Hono sinó ki he fonualoto ʻo Siosefa ʻo ʻAlemateá. ʻI he ʻaho hono tolu hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe fakahā ʻe ha ongo ʻāngelo ʻi he fonualotó ki ha kau fefine kuó Ne Toetuʻu. Naʻe hā mai ʻa Sīsū kimui ange ki Heʻene Kau ʻAposetoló mo e niʻihi kehe, ʻo fakahā kiate kinautolu Hono sino toetuʻú, mo tuʻutuʻuni ke nau malanga ʻaki ʻa e fakatomalá mo hoko ko ha kau fakamoʻoni kiate Ia.

Luke 23

ʻOku fakamaauʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ʻao ʻo Pailato mo Hēlotá pea tutuki ia ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo tangata kaihaʻa.

Fakakaukau ki ha taimi naʻe ngaohi kovia ai koe ʻe ha taha. Naʻá ke tali fēfē ʻi he tūkunga ko iá?

ʻI hoʻo ako ʻa e Luke 23, kumi ki ha moʻoni ʻe tokoni ke mahino kiate koe ʻa e founga ʻoku totonu ke tau tali ʻaki hano ngaohi kovia kitautolu ʻe he niʻihi kehé.

Manatuʻi naʻe hili ʻa e mamahi ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní, naʻe puke pōpula Ia ʻe he kau taulaʻeiki lahí mo tuʻutuʻuni ke tamateʻi Ia. Naʻa nau ʻave leva Ia kia Ponito Pailato, ko ha pule ʻo e kau Lomá he vahefonua Siuteá, pea nau kole ke tamateʻi ʻa Sīsū. Naʻe ʻikai ke ʻilo ʻe Pailato ha kovi ʻa Sīsū. Naʻá ne ʻave ai ʻa Sīsū ke fakamaauʻi ʻe Hēlota ʻAnitipasi, ʻa ia naʻá ne tuʻutuʻuni ke tamateʻi ʻa Sione Papitaisó pea naʻá ne puleʻi ʻa e ngaahi vahefonua ʻi Kāleli mo Pelea ʻi he malumalu ʻo e mafai ʻo Lomá. Naʻe tatau pē ʻa e ʻikai ke ʻilo ʻe Hēlota ha kovi ʻa Sīsū, pea tala ai ʻe Pailato ki he kakaí te ne tauteaʻi pē ʻa Sīsū pea tukuange Ia. Naʻe kaila mai ʻa e kakaí kia Pailato ke tukuange ʻa Palāpasa, ko ha tokotaha fakapō, kae kalusefai ʻa Sīsū ia. Naʻe tukuange leva ʻe Pailato ʻa Palāpasa kae ʻave ʻa Sīsū ke kalusefai (vakai ki he Luke 23:1–25).

Lau ʻa e Luke 23:32–34 mo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Luke 23:35 (ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, LSS, Luke 23:35), ʻo kumi ki he meʻa naʻe lotu ki ai ʻa e Fakamoʻuí lolotonga hono tutuki Iá. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻEne lotú ʻi hoʻo folofolá.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku makehe ai ʻa e lotu ko ʻeni ʻa e Fakamoʻuí?

    2. Ko e hā ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻoku lava ke tau ako mei he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí kau ki he founga ʻoku totonu ke tau tali ʻaki hano ngaohi kovia kitautolu ʻe ha niʻihi kehe? (Tali ʻa e fehuʻí ʻaki hono fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻE lava ke tau muimui ki he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí ʻaki ʻetau fili ke .)

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻetau fakamolemoleʻi ʻa e niʻihi kehé ʻoku tau poupouʻi ai ke ʻoua ʻe tali ui ha taha ki ha meʻa naʻá ne fai. ʻOku ʻikai foki ke ʻuhinga ia ʻoku totonu ke tau tuku pē ke ngaohi kovia kitautolu ʻe he kakaí. Ka ʻoku ʻuhinga ʻetau fakamolemolé ke tau anga ʻofa ki he niʻihi kehe ʻoku nau ngaohi kovia kitautolú pea ke ʻoua naʻa tuku lotoʻi ha ʻita pe taufehiʻa kiate kinautolu (vakai ki he Fakahinohino ki he Folofolá, “Fakamolemolé,” scriptures.lds.org).

Fakakaukau pe ʻoku ʻi ai nai ha taha ʻoku fie maʻu ke ke fakamolemoleʻi. ʻE ala faingataʻa ʻaupito he taimi ʻe niʻihi ke fakamolemoleʻi ʻa e niʻihi kehé. Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, ʻo kumi ki he meʻa ʻe lava ke ke fai ʻo kapau ʻokú ke faingataʻaʻia ʻi hoʻo feinga ke fakamolemoleʻi ha taha:

ʻĪmisi
President Gordon B. Hinckley

“ʻOku ou kole kiate kimoutolu ke mou kolea ki he ʻEikí ha ivi ke fakamolemole. … Mahalo he ʻikai ke faingofua, pea ʻikai vave ʻene hokó. Kae kapau te ke kumi ki ai mo e loto fakamātoato pea fakatupulaki ia, ʻe hoko mai. … ʻE hoko mai ki ho lotó ha nonga ʻe ikai toe maʻu ʻi ha founga kehe. Ko e nonga ko ia ʻa e nonga ʻa Ia naʻá Ne pehē:

“‘He kapau ʻoku mou fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahala ʻa e kakaí, ʻe fakamolemoleʻi ʻa kimoutolu foki ʻe hoʻomou Tamai Hēvaní:

“‘Kae kapau ʻe ʻikai te mou fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahala ʻa e kakaí ʻe ʻikai foki fakamolemoleʻi ʻe hoʻomou Tamaí ʻa hoʻomou ngaahi angahala.’ (Mātiu 6:14–15)” (“Of You It Is Required to Forgive,” Ensign, Sune 1991, 5).

  1. Fakakakato ‘a e ngaahi ngāue ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení: ʻOkú ke pehē ʻe lava fēfē ke tokoni kiate koe ʻa e lotu ke maʻu ha mālohí ke ke fakamolemoleʻi ai ha taha kuó ne ngaohikovia koe?

    2. Tohi fekauʻaki mo ha taimi naʻá ke (pe ko ha taha ʻokú ke ʻilo) fakamolemoleʻi ai ha taha kehe. Manatuʻi ke ʻoua ʻe vahevahe ha meʻa ʻoku fuʻu fakataautaha.

Kumi ke muimui ki he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí pea fakamolemoleʻi ʻa kinautolu kuo nau ngaohi kovia koé. Lotu ke maʻu ʻa e mālohi mo e ivi ke ke lava ʻo fai pehē. (Manatuʻi ʻoku ʻikai lelei ki he ʻEikí ʻa e ngaahi tōʻonga fakalaveá ʻi ha faʻahinga natula pē—fakaesino, fakasekisuale, ʻi he lea, pe ongo. Ko e fakalavea pe ngaohi kovia ʻi ha faʻahinga natula pē, ʻo kau ai ʻa e fakamamahi ʻo e niʻihi ʻoku siʻi hifó, ʻoku fepaki ia mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku totonu ke fakapapauʻi kiate kinautolu ʻa e kau mamahi ʻo e fakalaveá ke ʻoua naʻa nau pehē ko honau foʻui pē ʻa e hoko atu ʻa e ngaahi anga kovi ʻa e niʻihi kehé kiate kinautolú. ʻOku ʻikai fie maʻu ke nau ongoʻi halaia. ʻOku totonu ke kumi tokoni leva ʻa e kau mamahi ʻo e fakalaveá, pea ʻe anga maheni pē ke fai ki he pīsopé pe palesiteni fakakoló.)

ʻĪmisi
The Crucifixion

ʻOku tau ako ʻi he Luke 23:35–38 naʻe lumolumaʻi ʻe he kau taki Siú mo e kau tau Lomá ʻa e Fakamoʻuí lolotonga ʻEne tautau ʻi he kolosí. Lau ʻa e Luke 23:39–43, ʻo kumi ki he anga e fakafeangai ʻa e ongo kaihaʻa naʻá na tautau ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e Fakamoʻuí kiate Iá. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻoku mahuʻingamālie kiate koé.

Lau ʻa e fakamatala ko ʻení, ʻo kumi ki he ʻuhinga ʻo e lea ʻa e Fakamoʻuí ki he taha ʻo e ongo kaihaʻá te ne ʻi Palataisi mo Ia:

“ʻOku kehekehe pē ʻa hono ngāueʻaki ʻa e foʻi lea palataisí ʻi he folofolá. ʻUluakí, ʻoku ʻuhinga ki ha feituʻu ʻo e nonga mo e fiefia ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié hili ʻa e moʻui fakamatelié, ʻa ia ʻoku maʻanautolu kuo ʻosi papitaiso pea nau tuʻu maʻu heʻenau tuí (vakai ki he  ʻAlamā 40:12; Molonai 10:34). …

“Ko hono ngāue ʻaki hono ua ʻo e lea palataisí ʻoku maʻu ia ʻi he fakamatala ʻa Luke kau ki he Tutuki ʻo e Fakamoʻuí. … Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá … ko e meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ki he taha kaihaʻá ni ʻe ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié mo Ia” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko Ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí [2004], 159–160; vakai foki, History of the Church, 5:424–25).

ʻOku tau ako mei he ngaahi lea ʻa e Fakamoʻuí ki he tangata kaihaʻá ʻa ia ʻoku hiki ʻi he Luke 23:43, ʻoku hū ʻa e ngaahi laumālie ʻo e kakaí kotoa ki he maama ʻo e ngaahi laumālié ʻi he taimi ʻoku nau mate aí.

ʻOku tau ako mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, 138 ko e taimi naʻe pekia ai ʻa e Fakamoʻuí, naʻe hū Hono laumālié ki he maama ʻo e ngaahi laumālié. Neongo iá, naʻe ʻikai ke Ne ʻaʻahi ki he kau angahalá, ʻa ia naʻa nau ʻi he feituʻu ʻoku ui ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié ko e fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 138:29–32, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié pea mo e meʻa ʻoku hangehangē naʻe hoko ki he tangata kaihaʻá hili ʻene mate ʻo ʻalu ki he maama ʻo e ngaahi laumālié. ʻE lava ke ke tohi ʻa e potufolofola-fekauʻaki T&F 138:29–32 ʻo ofi ki he Luke 23:43 ʻi hoʻo folofolá.

Neongo ʻe toe malangaʻi pē ʻa e ongoongoleleí ki he tangata kaihaʻá ni, ʻe ʻikai ke ne maʻu leva ʻa e hakeakiʻí ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻE fie maʻu ke fakatomala mo tali ʻe he tangata kaihaʻá (mo e niʻihi kehe naʻa nau mate ʻoku teʻeki ke nau ʻilo ki he ongoongoleleí) ʻa e ngaahi ouau fakatemipale naʻe fakahoko maʻaná (vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, 138:58–59).

ʻOku fakahā mai ʻi he Luke 23:44–56 naʻe pekia ʻa e Fakamoʻuí ʻi he kolosí. Naʻe kofukofuʻi leva Hono sinó ʻaki ʻa e tupenu maʻa pea fakatokoto ki he fonualotó. Naʻe ʻosi akoʻi ʻa e naunau kau ki he pekia ʻa e Fakamoʻuí he kolosí ʻi he lēsoni kia Mātiu 27.

Luke 24

Naʻe fakahā ʻe he ongo ʻāngeló kuo toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi, pea naʻe hā mai ʻa Sīsū ki Heʻene kau ākongá.

Fakakaukauloto ko e faifekau koe, pea ʻokú ke fetaulaki mo ha taha ʻokú ne pehē atu, “ʻOku tokolahi ha kakai ʻoku ou ʻilo ʻoku ʻikai ke nau tui ki he moʻui hili ʻa e maté. ʻOku pehē ʻe ha niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau tui kia Sīsū Kalaisi ka ʻoku ʻikai ke nau tui naʻá Ne toetuʻu ʻaki ha sino fakaesino. ʻOku nau pehē naʻá Ne moʻui ai pē ko ha laumālie. Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ke tui ki ai fekauʻaki mo e Toetuʻu ‘a Sīsū Kalaisí?

Te ke tali fēfē ʻa e fehuʻi ko ʻení?

Lau ʻa e Luke 24:1–4, ʻo kumi ki he meʻa naʻe ʻilo ʻe he kau fefiné ʻi he taimi naʻá na aʻu atu ai ki he fonualoto naʻe tuku ki ai ʻa e sino ʻo Sīsuú.

Lau ʻa e Luke 24:5–8, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fakahā ange ʻe he ongo ʻāngeló ki he kau fefiné. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

ʻOku tau ako mei he Luke 24:9–10 naʻe ʻalu ʻa e kau fefiné mei he fonualotó

Lau ʻa e Luke 24:11, ʻo kumi ki he tali ʻa e kau ʻAposetoló ki he meʻa naʻe talaange ʻe he kau fefiné.

Fakamatala fakanounou pe naʻe fēfē ʻa e tali ʻa e kau ʻAposetoló ki he ngaahi lea ʻa e kau fefiné:

Hili ʻa e fanongo ʻa Pita ki he meʻa naʻe talaange ʻe he kau fefiné, naʻá ne lele ki he loto fonualotó ʻo maʻu pē ai ʻa e tupenú ka kuo pulia ʻa e sino ʻo Sīsuú (vakai ki he Luke 24:12).

ʻOku tau ako ʻi he Luke 24:13–32 naʻe hā ʻa e Fakamoʻui kuo toetuʻú ki he ongo ākonga ʻi he hala ki ʻEmeasí. Naʻe ʻikai ke fakatokangaʻi ʻe he ongo ākongá ʻa Sīsū ʻi Heʻene lue mai kiate kinauá mo akoʻi kinaua ʻo ngāueʻaki ʻa e folofolá koeʻuhí “naʻe taʻofi ʻa hona matá” (Luke 24:16). Naʻe ʻikai ke fie maʻu ʻe he Fakamoʻuí ke na fakatokangaʻi leva Ia.

Lau ʻa e Luke 24:32, ʻo kumi ki he founga naʻe tokoni ai ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mei he folofolá ki he ongo ākongá. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

Naʻe foki leva ʻa e ongo ākongá he taimi pe ko iá ki Selusalema ʻo fakahoko ʻa e meʻa naʻe hokó ki he kau ʻAposetoló mo e kau ākonga kehé (vakai ki he Luke 24:33–35). Lolotonga ʻenau talanoá, kuo ʻasi atu ʻa e Fakamoʻuí.

Lau ʻa e Luke 24:36–39, ʻo kumi ki he fakamoʻoni naʻe toetuʻu moʻoni ʻa Sīsū pea ʻi he sino kakano mo e hui. (Luke 24:36–39 ko ha veesi fakataukei folofola. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ia ʻi ha founga makehe koeʻuhí ke faingofua hono ʻiloʻí.)

ʻĪmisi
Jesus Shows His Wounds

Ko e hā ʻa e ongo naʻá ke mei maʻu kapau naʻá ke ʻi ai tonu ʻi he taimi naʻe hā mai ai ʻa e Kalaisi kuo toetuʻú ki Heʻene kau ākongá?

Lau ʻa e Luke 24:40–43, ʻo kumi ki ha toe meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ke fakahaaʻi ʻoku ʻi ai Hono sino fakaekakano kuo toetuʻu.

ʻOku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ko Sīsū Kalaisí ko ha sino kuo toetuʻu ʻi he sino kakano mo e hui. Ko e ngaahi sino kotoa pē kuo toetuʻu ʻoku ʻi ai honau kakano mo e hui nāunauʻia.

ʻI hoʻo lau ʻa e fakamatala ko ʻení, laineʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke mahino mo tui ki he tokāteline ko ʻení:

“Koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe toetuʻu ʻa e kakai kotoa pē—fakahaofi mei he mate fakaesinó (vakai ki he 1 Kolinitō 15:22). Ko e Toetuʻú ko hono fakatahaʻi ia ʻo e laumālié mo e sinó ʻi ha tuʻunga haohaoa mo taʻe-faʻa-mate (vakai ki he ʻAlamā 11:42–45). …

“ʻE lava ha mahino pea mo ha fakamoʻoni ki he toetuʻú ke ne ʻoatu ha ʻamanaki pea mo ha ʻilo ʻi hoʻo fekuki mo e ngaahi faingataʻá, ngaahi ʻahiʻahí, pea mo e ngaahi lavameʻa ʻo e moʻuí. ʻE lava ke ke maʻu ʻa e fiemālié ʻi he ʻilo pau ʻoku moʻui ʻa e Fakamoʻuí pea ʻi Heʻene Fakaleleí, ‘ʻokú ne motuhi ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté, koeʻuhí ke ʻoua naʻa ikuna ʻa e faʻitoká, pea ke folo hifo ʻa e mamahi ʻo e maté ʻi he ngaahi ʻamanaki ki he nāunaú’ ( ʻAlamā 22:14)” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 139–40).

ʻOku akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he palani ʻo e fakamoʻuí naʻe ʻomi ʻe he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví ha mate fakaesino mo fakalaumālie. Naʻe ʻikai ke mei lava ke tau foki ʻo toe nofo fakataha mo e Tamai Hēvaní ka ne taʻeʻoua ʻa e Huhuʻí ʻa ia naʻe ikunaʻi ai ʻa e angahalá mo e maté. Naʻe fakafaingamālieʻi ʻe he Fakalelei mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ke tau lava ai ʻo ikunaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e Hingá.

  1. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke mahino mo tau tui ki he tokāteline ʻo e Toetuʻu ʻa Sīsuú pea mo e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai kiate koé.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakataukei Folofola—Luke 24:36–39

  1. Toe lau ʻa e fakatātā ʻa ia naʻe pehē ai ko e faifekau koe pea ʻokú ke fetaulaki mo ha taha ʻokú ne fehuʻi kiate koe kau ki he Toetuʻu ʻa Kalaisí. Fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa naʻa tau ako ʻi he Luke 24:36–39, ke tohi ha tali ki he fehuʻi ʻa e tokotaha ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Luke 23–24 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘aho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki