Laipelí
ʻIuniti 25, ʻAho 1: ʻEfesō 2–3


ʻIuniti 25: ʻAho 1

ʻEfesō 2–3

Talateú

Naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ki he Kāingalotu ʻi ʻEfesoó ʻe lava ke fakahaofi ʻa e kakai angahala kotoa pē ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, pea kuo hoko ʻo taha ʻa e kakai Siú mo e kakai Senitailé ʻi he fale ʻo e ʻOtuá. Naʻe toe fakamatalaʻi foki ʻe Paula ʻoku langa ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻo tuʻunga ʻi he kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá, peá ne vahevahe ʻene fakaʻamu ke aʻusia ʻe he Kau Māʻoniʻoní ʻa e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻEfesō 2

ʻOku akoʻi ʻe Paula ʻoku fakahaofi ʻa e Siú mo e Senitailé fakatouʻosi ʻi he taʻataʻa ʻo Sīsū Kalaisí

Fakakaukau ki ha taimi naʻá ke ongoʻi ai kuo ʻikai fakakau pe kuo fakamavaheʻi koe mei he niʻihi kehé.

ʻI he taimi naʻe hiki ai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻene tohi ki he kakai ʻEfesoó, naʻe ongoʻi ʻe he niʻihi ʻo e kāingalotu Siu ʻi he Siasí naʻa nau māʻolunga ange ʻi he kau senitaile uluí koeʻuhí naʻe fānauʻi mai ʻa e kau Siú ko e kau ʻIsileli pea naʻe ʻosi kamu ʻa e kakai tangatá.

Lau ʻa e ʻEfesō 2:1–3, ʻo kumi ki he fakamatala ʻa Paula ki he tuʻunga fakalaumālie ʻo e Kāingalotu senitailé (kimoutolu mo [kimoutolu] ʻi he veesi 1–2) pea mo e Kāingalotu Siú ([kitautolu] ʻi he veesi 3) fakatouʻosi ki muʻa pea nau ului ki he Fakamoʻuí mo Hono Siasí. ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻeiki ʻo e mālohi ʻo e ʻataá” ʻi he veesi 2 ki he tēvoló mo ʻene fakatauele ʻi he māmaní.

  • Fakatatau ki he veesi 1–2, ko e hā ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻo e kakai Senitailé ki muʻa pea nau uluí?

  • Fakatatau ki he veesi 3, ko e hā ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻo e kakai Siú ki muʻa pea nau uluí?

Ne fakamatala ʻa Paula ki he mate fakalaumālie fakatouʻosi ʻa e kakai Senitailé mo e kakai Siú, pe fakamavaheʻi mei he ʻOtuá, koeʻuhí ko ʻenau angahalá (vakai veesi 1). Naʻa nau muimui ki he ngaahi hala pe holi ʻo e kakanó pea fakamoʻulaloaʻi ai kinautolu ki he houhau ʻo e ʻOtuá.

Lau ʻa e ʻEfesō 2:4–6, ʻo kumi ki he tuʻunga fakalaumālie ʻo e Kāingalotu senitailé mo e kakai Siú ʻi he hili ʻenau uluí. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea fakamoʻui ʻi he veesi 5 kuo moʻui, pea ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ngaahi potu fakalangi” ʻi he veesi 6 ki he nāunau fakasilesitialé (vakai, Pulusi R. Makongikī, Doctrinal New Testament Commentary, vōliume 3 [1965–73], 2:500).

Fakatokangaʻi ʻi he hili ʻa e ului ʻa e kakai Siú mo e kakai Senitailé, naʻe fakamoʻui ʻe he ʻEikí kinautolu kotoa, pe ngaohi kinautolu ke nau moʻui mei heʻenau mate fakalaumālié mo honau tuʻunga angahalaʻiá. ʻOku tau lau eni ko e fanauʻi foʻou fakalaumālie pe fakahaofi mei heʻetau ngaahi angahalá.

Lau ʻa e ʻEfesō 2:7–10, ʻo kumi ki he meʻa naʻá ne fakafaingamālieʻi ʻa e liliu ko ʻeni ʻi he kakai Senitailé mo e kakai Siú.

ʻOku akoʻi ʻi he ngaahi veesí ni ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻE lava ke fakahaofi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí, ʻo makatuʻunga ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá.

ʻOku tākiekina maʻu pē ʻe he tui moʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻa e muimui kiate Iá mo e fai ʻo e ngaahi ngāue leleí. Fakatokangaʻi naʻe fakamamafaʻi ʻe Paula ʻa e ʻikai ke tau lava ʻo fakahaofi kitautolú, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e lelei ʻo ʻetau ngaahi ngāué (vakai ʻEfesō 2:8–9). Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ki heʻetau fie maʻu ʻa e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá:

ʻĪmisi
President Dieter F. Uchtdorf

“Koeʻuhí kuo tau “faiangahala kotoa pē, pea tōmui ʻi he fakamālō [ki] he ʻOtuá” [Loma 3:23] pea koeʻuhí “ʻoku ʻikai lava ʻo hū ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá,” [1 Nīfai 15:34], ʻoku tau taʻetaau kotoa ai ke foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá.

“Neongo kapau te tau tauhi ki he ʻOtuá ʻaki ʻetau moʻuí kotoa, ka ʻoku ʻikai feʻunga ia; he te tau kei hoko pē ko e “kau tamaioʻeiki taʻeʻaonga” [Mōsaia 2:21]. He ʻikai ke tau lava ʻo ngāueʻi ʻetau hū ki he langí; ʻoku taʻofi kitautolu ʻe he ngaahi fie maʻu ʻa e fakamaau totonú pea ʻoku ʻikai hatau ivi ke ikunaʻi ia ʻiate kitautolu pē.

“Ka ʻoku ʻikai mole ai ʻa e meʻa kotoa pē.

“Ko hotau ʻamanakilelei ʻanga maʻongoʻonga mo taʻengatá pē ʻa e ʻaloʻofa e ʻOtuá.

“Tuʻunga ʻi he feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku fakalato ai ʻe he ʻaloʻofá e ngaahi fie maʻu ʻa e fakamaau totonú [vakai ʻAlamā 42:15] ʻʻpea [ʻomi] ai ʻa e ngaahi founga ki he tangatá ke nau maʻu ai ha tui ke fakatomala” ʻAlamā 34:15].

“Neongo ʻe tatau ʻetau ngaahi angahalá mo e kulaʻahoʻahó, ka ʻe lava ke hangē ko e ʻuha hinaekiakí. [vakai ʻĪsaia 1:18]. He kuo hanga ʻe hotau Fakamoʻui ʻofeiná ʻʻʻo foaki ʻe ia [Ia] ko e totongi huhuʻi maʻá e kakai kotoa pē” [1 Tīmote 2:6], ko ha hūʻanga ki Hono puleʻanga taʻengatá [vakai 2 Pita 1:11].

ʻʻKuo fakaava ʻa e matapā hūʻangá! …

“ʻOku tau fie maʻu ha meʻa ʻoku lahi ange ʻi he fakaava pē ʻo e matapā ʻo e ʻaá ke tau maʻu ʻa e nāunau ko ʻení; kuo pau ke tau hū ʻi he matapā ko ʻení mo ha loto holi ke liliu—ko ha fuʻu liliu lahi ʻoku fakamatalaʻi ʻe he folofolá ko e “fanauʻi foʻou; ʻio, ke nau fanauʻi ʻi he ʻOtuá, ʻo liliu mei [hotau anga fakamāmani] mo tō ki laló, ki ha tuʻunga ʻo e anga māʻoniʻoni, kuo huhuʻi ʻe he ʻOtuá, ʻo hoko ko hono ngaahi foha mo hono ngaahi ʻofefine.” [Mōsaia 27:25]. …

“Ko e ʻaloʻofá ko ha meʻaʻofa ia ʻa e ʻOtuá, pea ko ʻetau holi ke talangofua ki he ngaahi fekau takitaha ʻa e ʻOtuá, ko e mafao atu ia hotau nima fakamatelié ke maʻu ʻa e meʻaʻofa toputapú ni mei heʻetau Tamai Hēvaní.” (“Ko e Meʻaʻofa ʻo e ʻAloʻofá,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 108, 110).

  1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻi heʻetau moʻui ʻaki ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí mo fakatomalá ke tau maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá?

ʻĪmisi
detail, model of Herod’s temple

ʻOku hā atu ʻi he fakatātā ʻoku ʻoatu hení ha konga ʻo e sīpinga ʻo e temipale ʻa Hēlota ʻi Selusalemá. ʻOku tuhu ʻa e taó ki he “ʻā vahevahe” ( ʻEfesō 2:14) ʻi tuʻa ʻi he temipalé. Koeʻuhí naʻe ʻikai ko ha kakai ʻIsileli ʻa e kakai Senitailé ʻi hono fanauʻi mai kinautolú, naʻe tapui kinautolu ʻi heʻenau tauhi ki he fono ʻa Mōsesé ke nau aʻu atu ki he ʻā ko ʻení, ʻa ia ko e ngaahi feituʻu toputapu ange ia ʻo e temipalé. Naʻe lau kinautolu ko e kau “ʻauhē [kakai mei ha fonua kehe] mei he puleʻanga ʻo ʻIsilelí, mo e kau muli ki he ngaahi fuakava ʻo e talaʻofá” ( ʻEfesō 2:12). Naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he ʻā vahevahé ʻa e māvahevahe fakalaumālie naʻe hoko ʻi he vā ʻo e kakai Siú mo e kakai Senitailé ki muʻa pea fakahā ʻe Pita ʻoku totonu ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki he kakai Senitailé.

Lau ʻa e ʻEfesō 2:12–15, ʻo kumi ki he meʻa naʻe holofa ai ʻa e māvahevahe ko ʻeni ʻa e kakai Siú mo e kakai Senitailé. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea taufehiʻa ʻi he veesi 15 ki he “loto-taaufehiʻa, fakafili, mo e fehiʻa” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Taufehiʻá,” scriptures.lds.org).

Fakatatau ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko e hā ʻa e meʻa naʻá ne fakatahatahaʻi ʻa e kakai Senitailé mo e kakai Siú?

Naʻe holoki ʻe he taʻataʻa ʻo Kalaisí (ʻa e Fakaleleí) ʻa e ʻā vahevahe naʻá ne fakamavahevaheʻi fakalaumālie ʻa e kakai Siú mo e kakai Senitailé, pea naʻa nau hoko ko ha “tangata foʻou pē taha” ( ʻEfesō 2:15), pe sino pē ʻe taha, pe kulupu, ʻia Kalaisi. ʻE lava ke ke tohiʻi pe fakaʻilongaʻi ʻa e moʻoni ko ʻení ʻo ofi ki he ʻEfesō 2:12–15: ʻOku fakatahatahaʻi kitautolu mo e Kāingalotu ʻa e ʻOtuá, ʻi heʻetau haʻu kia Sīsū Kalaisi mo maʻu ʻEne ʻaloʻofá.

Lau ʻa e ʻEfesō 2:16–19, ʻo kumi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻoku fakamamafaʻi mai ai ʻa e moʻoni ʻe lava ke fakatahatahaʻi kitautolu mo e Kāingalotu ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau haʻu kia Sīsū Kalaisi mo maʻu ʻEne ʻaloʻofá.

Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻokú ke pehē ʻoku mahuʻinga ai ke mahino kiate kitautolu ʻa e moʻoni ko ʻení pea ke tau fakaʻaongaʻi ʻi he Siasí he ʻahó ni.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻE lava fēfē ke tau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau hoko pe ongoʻi hangē ha “kaungā kolo” ( ʻEfesō 2:19) ʻi he Siasí kae ʻikai hangē ha kakai mulí?

    2. Ko fē ha taimi naʻe tokoniʻi ai koe ʻe ha taha ke ke ongoʻi ko ha kaungā kolo koe fakataha mo e Kau Māʻoniʻoní kae ʻikai ko ha kakai muli?

    3. Ko fē ha taimi naʻá ke tokoniʻi ai ha taha ke ongoʻi peheé?

Fakakaukau ki ha taha ʻokú ke ʻilo ʻe lava ke tokoni ki ai haʻane kau mai ki ha ʻekitivitī ʻa e Siasí. Fakaafeʻi ʻa e tokotaha ko ʻení ki ha ʻekitivitī pe houalotu ʻa e Siasí, pea toutou feinga ke tokoniʻi ia ke ne ongoʻi ʻoku talitali lelei ki ho uootí pe koló.

Lau ʻa e ʻEfesō 2:20–22, ʻo kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula ko e tuʻunga ia ʻo e Siasí.

Fakakakato ʻa e moʻoni ko ʻení ʻo fakatatau ki he ngaahi akonaki ʻa Paula ʻi he ngaahi veesi ko iá: ʻOku tuʻunga ʻa e Siasi ʻo e ʻEikí ʻi he , pea ko Sīsū Kalaisi ko e .

Ko e makatulikí ko ha konga maka lahi ia ʻoku fakatokoto ʻi he tuliki ʻo ha tuʻunga ke fakamālohia mo tuʻu lelei ʻa e falé kotoa.

ʻĪmisi
cornerstone

Ko e hā ʻa e founga ʻoku hoko ai ʻa Sīsū Kalaisi ko e “fuʻu makatuliki” ( ʻEfesō 2:20) ʻo e Siasí?

ʻI hoʻo lau ʻa e ʻEfesō 2:21–22, fakakaukau ki he meʻa ʻoku hoko ki he toenga ʻo e Siasí koeʻuhí ko e Makatuliki ko ʻení.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá ko e tuʻunga ʻo e Siasí?

    2. ʻOku tokoni fēfē ʻa e tuʻunga ko ʻení ke tuʻu lelei ʻa e Siasí mo maluʻi ia mei he ngaahi ʻoho ʻa e tēvoló?

ʻEfesō 3

ʻOku fakahā ʻe Paula ʻene ngaahi fakaʻamu maʻá e Kāingalotu ʻi ʻEfesoó

Hangē ko hono lekooti ʻi he ʻEfesō 3:1–16, naʻe malanga ʻa e ʻAposetolo ko Paulá kau kia Sīsū Kalaisi mo akoʻi ʻe lava ke hoko ʻa e kakai Senitailé ko e “kaungā hoko” (veesi 6) mo ʻIsileli mo maʻu ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻo fakafou ʻiate Ia. Ko e misiona ʻo Paulá ke malanga ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he kakai Senitailé.

Lau ʻa e ʻEfesō 3:17–19, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fakaʻamu ʻe Paula ke ʻilo mo ongoʻi ʻe he Kau Māʻoniʻoní.

Fakatatau ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko e hā ʻa e meʻa naʻe fie maʻu ʻe Paula ke ʻilo mo ongoʻi ʻe he Kau Māʻoniʻoní?

ʻOku tau ako mei he ʻEfesō 3:1–19 ʻoku feinga ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá ke tokoniʻi ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá ke nau ʻilo mo ongoʻi ʻa e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisí.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOku tokoni fēfē ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá ke mahino ki he fānau ʻa e ʻOtuá ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí mo ongoʻi ʻa e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he ʻahó ni?

    2. Ko fē ha taimi naʻe tokoni ai ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá ke mahino kiate koe ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí pe ongoʻi ʻa e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo moʻuí?

  2. Hiki ʻeni ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e ʻEfesō 2–3 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo ha mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki