Laipelí
ʻIuniti 7, ʻAho 2: Mātiu 27–28


ʻIuniti 7: ʻAho 2

Mātiu 27–28

Talateú

ʻI he konga ʻenau alea ke tāmateʻi ʻa Sīsū Kalaisí, naʻe ʻomi Ia ʻe he kau taki Siú kia Ponito Pailato, ko e pule Lomá. Naʻe ʻave ʻe Pailato ʻa Sīsū ke kauʻimaeaʻi pea tutuki. Naʻe tali pē ʻe Sīsū ʻa e mamahí mo e maté ke fakahoko ʻa e finangalo ʻEne Tamaí.

Mātiu 27:1–25

ʻOku ʻave ʻa Sīsū kia Pailato pea tuʻutuʻuni ke tutuki.

Kapau naʻe lava ke ke hoko ko ha fakamoʻoni ke sio tonu ʻi ha meʻa ne hoko he folofolá, ko e fē meʻa te ke fie fili ke ke sio aí? Ko e hā hono ʻuhingá?

Lolotonga ʻa e lēsoni ko ʻení, te ke ako ki he taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní? ʻI hoʻo akó, fakakaukauloto ko e tokotaha fakamoʻoni mātā tonu koe ʻi he meʻa naʻe hokó.

ʻOku tau lau ʻi he Mātiu 26 naʻe puke pōpula ʻa Sīsū pea fakamaauʻi taʻetotonu pea manukiʻi ʻe he kau taki Siú. ʻI he malumalu ʻo e pule ʻa Lomá, naʻe ʻikai ha mafai ʻi he kau Siú ke nau tāmateʻi ha taha. Ko ia ai, naʻe feinga ʻa e kau taki Siú ke maʻu ha hia ʻi he lao ʻa Lomá ʻe lava ke tauteaʻi tāmateʻi ai ʻa Sīsū.

ʻI he Mātiu 27:1–10, ʻoku tau ʻilo ai ko e kau taki Siú naʻa nau ʻave ʻa Sīsū kia Ponito Pailató, ko e pule Loma ʻo Siuteá. ʻI he taimi naʻe ʻilo ai ʻe Siutasi ení, naʻá ne fakatomala heʻene fili ke lavakiʻi ʻa Sīsuú, feinga ke fakafoki ʻa e paʻanga naʻá ne maʻu meí he kau taki Siú, peá ne fakangata ai pē ʻene moʻuí. Naʻe fakamahino mai ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, ko Sutasí naʻá ne “tautau pē ia ʻi ha fuʻu ʻakau. Peá ne tō hifo ai pē ki lalo he taimi ko iá, pea haʻu ki tuʻa hono ʻangaʻangá, peá ne mate” (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Mātiu 27:6 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá]).

Koeʻuhí ko e ngaahi konga silivá “ko e totongi ia ʻo e toto” (Mātiu 27:6) pea ʻikai ai ke fakalao ke tānaki ki he puha koloá, naʻe ngāueʻaki ʻe he kau taki Siú ʻa e paʻanga ke fakatau ʻaki ʻa e ngoue ʻa e tufunga ngaahi ipú, ke tanu ai ʻa e kakai mulí. Naʻe lave ʻa Mātiu ki he meʻa ko ʻení ko e fakamoʻoni ki he kikité (vakai Sakalaia 11:12–13).

Koeʻuhí ko e teke meí he kau Siú mo e manavahē naʻa mole ʻene pule ʻi he kakaí, naʻe ʻave ʻe Pailato ʻa Sīsū ke tutuki (vakai Mātiu 27:11–26). (Te ke maʻu ha faingamālie ke ako ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hokó ʻo toe fakaikiiki ange ʻi he lēsoni ki he Sione 18–19.)

Mātiu 27:26–50

ʻOku kauʻimaeaʻi, manukiʻi pea tutuki ʻa Sīsū

ʻĪmisi
whip with sharp metal inserts

Kimuʻa pea ʻave ʻa Sīsū ke kalusefaí, naʻe ʻave ia ʻe Pailato ke kauʻi maeaʻi (vakai Mātiu 27:26). Ko e kauʻi maeaʻí ʻoku ʻuhinga ia ki hano toutou tā ʻaki ha uipi ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ai ʻo hangē ko ha ngaahi maka māsila pe kongokonga hui ʻoku fī ki he ngaahi louʻulu ʻo e uipí. Ko e faʻahinga tautea ko ʻení ʻoku toki faʻa fakahoko pē ia kiate kinautolu naʻa nau ngāue fakatamaioʻeikí, ka ko e kakai ʻoku toto ʻeikí pe kakai tauʻatāina ʻo Lomá naʻe tā ʻaki kinautolu ia ʻa e ngaahi vaʻa ukamea. Naʻe tokolahi ʻa e kakai naʻa nau iku mate ai pē koeʻuhí ko e ngaahi lavea lalahi mei honau kauʻi maeaʻí.

Lau ʻa e Mātiu 27:27–32, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he kau sōtia Lomá kia Sīsuú.

Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻokú ke pehē naʻe ʻomai ai ʻe he kau sōtiá ʻa e tokotaha kehe ke ne fua ʻa e kolosi ʻo Sīsuú?

  1. Fakakaukauloto ʻokú ke ʻi he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa Saimone ʻo Sailiné. Ko e hā ʻa e meʻa naʻá ke mei fakakaukau ki ai pe ongoʻi kapau naʻá ke ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai naʻe fakamālohiʻi ke nau fua ʻa e kolosi ʻo Sīsuú? Hiki hoʻo talí ki hoʻo tohinoa ako folofolá.

ʻOku lēkooti ʻi he Mātiu 27:33 naʻe ʻave ʻa Sīsū “ki he potu naʻe ui ko Kolokota, ko hono ʻuhingá, ko e potu ʻo e ʻulupokó.”

ʻĪmisi
Elder James E. Talmage

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻá ni ʻo kau ki he hingoa ʻo e feituʻu ko ʻení: “ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻa e hingoá ki he ngaahi fōtunga fakanatula ʻo e feituʻú, ʻo hangē ko haʻatau lave ki ha hake ʻi ha moʻunga; pe, kapau ko e potu ia ʻoku angamaheni ʻaki hono fakahoko ai ʻa e tāmaté, ʻe lava pē ke ui peheé ke fakaʻuhinga ki he mate, ʻo hangē pē ko haʻatau ui ha ʻulupoko ko e ʻulu ʻo e maté” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 667).

ʻOku lēkooti ʻi he Mātiu 27:34–45 naʻe ʻikai tali ʻe Sīsū ha inu ʻa ia ʻoku faʻa ʻoange kiate kinautolu ʻoku teu kalusefaí ke fakatatafe atu ʻaki ʻa e mamahí. ʻOku manuki mo lau ʻa kinautolu naʻa nau mamata ʻi he Tutukí kia Sīsū

Lau ʻa e Mātiu 27:46, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sīsū lolotonga ʻEne ʻi he kolosí. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

Ke tokoni ke toe mahino lelei ange ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he mōmeniti ko ʻení, lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻa e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

“ʻOku ou lea tokanga ʻaupito, ʻi he ʻapasia lahi, kau ki he meʻa mahalo ko e mōmeniti faingataʻa taha ia ʻi he kotoa e fononga fakataha ko ʻeni ki he Fakaleleí. ʻOku ou lea kau ki he ngaahi mōmeniti fakaʻosi ʻa ia ʻoku pau pē naʻe mateuteu fakaʻatamai mo fakatuʻasino ki ai ʻa Sīsū, kae mahalo naʻe ʻikai ke Ne fuʻu maaʻusia fakalaumālie mo ʻamanaki ki he ngaahi ongo te Ne maʻú—ko e holofa fakaʻosi ki he tuʻunga kuo mamatea ʻa e mamahí ʻi he mole ʻo e tuʻunga fakalangí, ʻi he taimi naʻá Ne tangi ai ʻi Heʻene ongoʻi ʻa e tuʻunga taupotu taha ʻo e tuenoá, ‘Ko hoku ʻOtua, ko hoku ʻOtua, ko e hā kuó ke liʻaki ai aú?’ [Mātiu 27:46; toki tānaki atu ʻa e fakamamafá]. …

“ʻOku ou fakamoʻoni fakataha mo e kotoa ʻa e tui ʻi hoku lotó … ko ha Tamai haohaoa naʻe ʻikai ke Ne liʻaki Hono Fohá ʻi he houa ko iá. Ka, ʻi heʻeku tui fakafoʻituituí, lolotonga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisi ʻi he māmaní, naʻe ʻikai ha toe taimi naʻe toe vāofi ange ai mo Hono Fohá ka ko e ngaahi mōmeniti faingataʻa fakaʻosi ko ʻeni ʻo ʻEne mamahí. Neongo iá, … naʻe kiʻi fakamavaheʻi fakataimi ʻe he Tamaí meia Sīsū ʻa e fakafiemālie ʻa Hono Laumālié, ʻa e poupou makehe mei Heʻene ʻi ai tonú” (“Naʻe ʻIkai ha Taha Mo Ia,” Ensign pe Liahona, Mē 2009, 87–88).

Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻokú ke pehē naʻe fakamavaheʻi ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa Hono Laumālié meia Sīsū ʻi he mōmeniti ko ʻení?

Lau ʻa e toenga ʻo e lea ʻa ʻEletā Hōlaní, pea fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa naʻá Ne leaʻaki ʻoku fakamatalaʻi mai ai ʻa e ʻuhinga naʻe aʻusia ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mavahe ʻa e Laumālié: “Naʻe pau ke hoko, he ko hono moʻoní ko e meʻa mahuʻinga ia ʻi he Fakaleleí, ke hoko ki Hono Foha haohaoa naʻe teʻeki ke ne lea kovi pe fai ha fehalaaki pe ala ki ha meʻaʻuli ke ne ʻilo ai ʻa kitautolu toenga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá—ʻa kitautolu, ʻa kitautolu hono kotoa—ʻa e ongo ʻoku tau maʻu ʻi he taimi ʻoku tau fakahoko ai ʻa e ngaahi angahala pehení. Koeʻuhí ke taʻefakangatangata mo taʻengata ʻEne Fakaleleí, naʻe pau ke Ne ongoʻi ʻa e ongo ʻo e mate fakatuʻasinó mo fakalaumālié foki, ke Ne ongoʻi ʻa e taimi ʻoku mavahe ai ʻa e Laumālie fakalangí, kae toe pē ʻa e ongo tuenoa kakato” (“Naʻe ʻIkai ha Taha Mo Ia,” 88).

ʻOku tau ako mei he Mātiu 27:46 mo e lea ʻa ʻEletā Hōlaní ko e konga ʻo e Fakaleleí, ʻa e ongoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mavahe ʻa e Laumālie ʻo e Tamai Hēvaní.

ʻI he taimi ʻoku tau faiangahala aí, ʻoku tau aʻusia ʻa e mate fakalaumālié—ʻa e mavahe ʻa e Laumālie ʻo e Tamai Hēvaní. Koeʻuhí naʻe aʻusia ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mate fakalaumālié ʻi he kolosí, ʻe lava ke tokoni mai kiate kitautolu ʻi he taimi ʻoku mavahe ai ʻa e Laumālie ʻo e Tamai Hēvaní meiate kitautolu koeʻuhí ko ʻetau ngaahi fili taʻefakapotopotó. ʻE lava foki ke tokoni mai kiate kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau ongoʻi tuenoa aí.

Lau ʻa e Mātiu 27:50. ʻOku fakalea ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻo pehē, “Hili ia ne toe tangi leʻo lahi ʻa Sīsū ʻo pehē, [Tamai, kuo ʻosi, kuo fai ho finangaló, tuku hake hoku laumālié]“ (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Mātiu 27:54 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá]).

Fakatatau ki he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e veesi ko ʻení, naʻe mamahi ʻa Sīsū Kalaisí ke fakakakato ʻa e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní.

ʻI hoʻo ako ʻa e Mātiu 26 ʻi he lēsoni kuo ʻosí, naʻá ke ako ai kau ki he mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní pea mo ʻEne loto ke talangofua ki he finangalo ʻo e Tamaí. ʻE lava ke ke tohiʻi ʻa e Mātiu 26:39 ko ha potufolofola fekauʻaki ʻi ho folofolá ʻo ofi ki he Mātiu 27:50 ke tokoni kiate koe ke ke manatuʻi naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e meʻa naʻá Ne palōmesi te Ne faí.

Lau ʻa e Mātiu 27:51, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko ʻi he temipalé ʻi he taimi naʻe pekia ai ʻa Sīsuú.

ʻĪmisi
temple diagram

ʻI he taimi ʻo Sīsuú, naʻe ua ʻa e loki ʻi he temipalé—ko e feituʻu toputapú mo e Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní. Naʻe vaheʻi ʻa e ongo loki ko ʻení ʻaki ha veili, pe puipui. “Ko e Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní ʻa e loki toputapu taha ʻi he temipale ʻo e kuonga muʻá; naʻá ne fakataipe ʻa e ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe tuʻo taha ʻi he taʻu, ʻi he ʻAho ʻo e Fakaleleí, ʻa e fakalaka atu he veili ʻo e temipalé ʻa e taulaʻeiki lahí ʻo hū ki he Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní, ʻo ne afuhi ai ʻa e toto ʻo ha angahala ke fai ha fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa e kāingalotu ʻo ʻIsilelí (vakai, Levitiko 16). ʻI he taimi naʻe “mavaeua ai“ ʻa e puipui ʻo e temipalé (mahae ua) ʻi he pekia ʻa Sīsū Kalaisí (Mātiu 27: 51), ko ha fakaʻilonga fakaofo ko e Fakamoʻuí, ʻa e Taulaʻeiki Lahi Maʻongoʻongá, ʻokú Ne fakalaka atu he veili ʻo e pekiá, pea ʻe vavé ni pē Haʻane hū ki he ʻao ʻo e ʻOtuá [ko e Tamaí]” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 94).

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻá ni fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻa e mahae e veili ʻo e temipalé: “Kuo feilaulauʻi ʻa e Fakamoʻuí; kuo fakamoʻoniʻi ʻa e laó; ʻoku ʻosi ʻa e kuonga ʻo Mōsesé; kuo kakato ʻa e ongoongoleleí fakataha mo e kotoa hono māmá mo hono mālohí; pea ke—fakatātaaʻi, ʻi ha founga ʻe fakatokangaʻi ʻe he kau Siú, kuo toʻo ʻa e puleʻangá meiate kinautolu ʻo ʻave ki he niʻihi kehé—naʻe haeʻi ʻe he ʻOtua ʻa e veili ʻo e temipalé ‘meí he potu ʻi ʻolungá ʻo aʻu ki lalo.’ ʻOku ʻatā he taimí ni ʻa e Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi Māʻoniʻoní ki he taha kotoa, mo e taha kotoa pē, ʻi he taʻataʻa fakalelei ʻo e Lamí, pea lava he taimí ni ke hū ki he ngaahi feituʻu māʻolunga taha mo māʻoniʻoni taha ʻi he ngaahi feituʻu kotoa pē, ko e puleʻanga ko iá ʻoku maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá. … Ko e ngaahi ouau naʻe fakahoko ʻi he veili ʻo e ngaahi temipale ʻo e kuongamuʻá pea ko hono tatau ia ʻo e meʻa naʻe ʻai ke fakahoko ʻe Kalaisí, ʻa ia kuó Ne ʻosi fakahoko he taimí ní, pea ʻoku ʻi ai ʻa e totonu ʻa e kakai kotoa pē ke fakalaka atu he veilí ki he ʻao ʻo e ʻEikí ke maʻu ʻa e hakeakiʻi kakató” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:830; toki tānaki atu ʻa e fakamamafá).

ʻOku tau ako mei he mahae ʻa e veili ʻo e temipalé ʻi he pekia ʻa e Fakamoʻuí ʻe lava ke tau hū kotoa ki he ʻao ʻo e ʻOtuá kapau te tau fakatomala mo tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOku lava fēfē ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo fakafaingamālieʻi ʻetau foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá?

    2. Ko e hā kuo pau ke tau fai ke tau taau ke nofo mo e Tamai Hēvaní ʻo taʻengata?

ʻOku ʻomai ʻi he Mātiu 27:52–66 ha toe fakamatala ʻoku lahi angé kau ki he meʻa naʻe hoko hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú. Fakatokangaʻi naʻe lēkooti ʻe Mātiu, ʻi he “hili e toetuʻu [ʻa Sīsuú],” (Mātiu 27:53; toki tānaki mai ʻa e fakamamafá), naʻe toetuʻu foki mo e kakai angatonu naʻa nau ʻosi maté, pea nau ʻasi ki ha kakai tokolahi ʻi Selusalema (vakai foki T&F 133:54–56).

Hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, ko e tangata koloaʻia ko Siosefa ʻo ʻAlemateá, naʻá ne “kole ʻa e sino ʻo Sīsuú”, (Mātiu 27:58; vakai foki Sione 19:39). Naʻe kofu ʻa e sino ʻo e Fakamoʻuí ʻi ha tupenu maʻa pea tuku ia ki he fonualoto pē naʻe maʻu ʻe Siosefa ʻo ʻAlemateá, pea tāpuniʻi ʻaki ʻa e matapaá ha maka lahi. Koeʻuhí ko e hohaʻa ha niʻihi ʻo e kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí, naʻe fekau ʻe Pailato ha kau leʻo ke nau siofi ʻa e fonualotó, pea songo ʻa e maká. Fakatatau ki he Mātiu 27:63–64, ko e hā naʻe fie maʻu ai ʻe he kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ke fai ení?

Mātiu 28

Kuo toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻasi ki ha niʻihi tokolahi

Fakatatau ki he Mātiu 28:1–5, ʻi he pongipongi hake ʻo e ʻuluaki ʻaho ʻo e uiké, pe Sāpaté, naʻe ʻalu ki he fonualotó ʻa Mele Makitaline pea mo e fefine ʻe taha ko Mele. ʻOku hā ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Mātiu 28:2, naʻa nau sio ki ha ongo ʻāngelo ʻe toko ua.

Hili ʻa e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, naʻe tauhi ke māʻoniʻoni ʻe he kau mēmipa ʻo e Siasí ʻa e ʻuluaki ʻaho ʻo e uiké ko e ʻaho Sāpate, pea aʻu ki ha taimi naʻe ʻikai toe tauhi ʻa e ʻaho fitu ʻo e uiké ko e Sāpate. ʻOku ʻikai mahuʻinga ange ʻa e liliu hono tauhi ʻo e ʻaho fakaʻosi ʻo e uiké ki he ʻaho ʻuluaki ʻo e uiké ʻi he fakakaukau mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e Sāpaté.

Lau ʻa e Mātiu 28:6–7, ʻo kumi ki he meʻa naʻe talaange ʻe he kau ʻāngeló ki he ongo fefiné.

ʻOku tau lau ʻi he Mātiu 28:8–10, 16–18, naʻe ʻalu ʻa e ongo fefiné ke tala ki he kau ākongá ʻa e mea naʻá na sio mo fanongo aí. Lolotonga ʻena fonongá, naʻe fakafetaulaki ʻa Sīsū kiate kinaua, pea “puke [ʻe he ongo fefiné] hono vaʻé ʻo hū kiate ia” (Mātiu 28:9). Kimui ai, ʻi he taimi naʻe talangofua ai ʻa e kau ākongá ki he lea ʻa e ongo fefiné ʻo ʻalu ki Kālelí, naʻe ʻasi mai ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolu. Vakai ki he Faaitaha ʻa e Ngaahi Kosipelí ke ʻilo mei ai ʻa e ngaahi taimi kehe naʻe ʻasi ai ʻa Sīsū kimuʻa ʻEne Hāʻele haké.

Lau ʻa e Mātiu 28:19–20, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻe fekau ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ke nau faí. (Mātiu 28:19–20 ko ha potufolofola fakataukei folofola. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi veesi ko ʻení ʻi ha founga makehe.)

Ko e tefitoʻi moʻoni ʻe taha ʻoku lava ke tau ako meí he fekau ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ʻAposetoló ko e taimi ʻoku tau maʻu ai ʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻi ai hotau fatongia ke fakamoʻoni ki he niʻihi kehé kau ki Ai.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakataukei Folofola—Mātiu 28:19–20

  1. Fakakakato ‘a e ngaahi ngāue ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Lisi ha founga ʻe tolu pe lahi ange ʻoku lava ai ke tau fakamoʻoni fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi ki he niʻihi kehé. Hili iá peá ke fili ha founga ʻe taha mei hoʻo lisí, peá ke tohi ha taumuʻa kau ki he founga te ke feinga ke ke fakamoʻoni ai fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi ki he niʻihi kehé.

    2. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení: Fakakaukau ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻi he Mātiu 28:19–20, ko e hā ha meʻa te ke lava ʻo fai ke ke mateuteu ai ke ke ngāue fakafaifekau?

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Mātiu 27–28 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó:

Paaki