Leksyon 58: Lucas 23

Leksyon 58

Lucas 23

Pasiuna

Ang Manluluwas gitaral sa atubangan ni Poncio Pilato ug ni Herodes Antipas. Walay usa niining mga tawhana nga naghunahuna nga sad-an ang Manluluwas sa mga kalapasan nga gipasangil sa mga Judeo Kaniya, apan si Pilato bisan pa niana mitugyan Kaniya aron ilansang sa krus. Si Jesus mipasaylo sa Romano nga mga sundalo kinsa milansang Kaniya ug nakig-istorya sa usa ka kawatan kinsa gilansang usab sa krus. Human namatay si Jesus, si Jose nga taga-Arimatea mipahimutang sa Iyang lawas sa usa ka lubnganan.

Mga Sugyot alang sa Pagtudlo

Lucas 23:1–25

Ang Manluluwas gitaral sa atubangan ni Pilato ug Herodes

Sa dili pa magklase, isulat ang mosunod nga mga pangutana diha sa pisara:

Kanus-a kamo mibati nga napasakitan tungod sa mga pulong ug mga binuhatan sa laing tawo?

Unsa ang inyong reaksyon niana nga sitwasyon?

Sugdi ang klase pinaagi sa pagdapit sa mga estudyante sa pagpamalandong sa mga pangutana sa pisara.

Dapita ang mga estudyante sa pagpangita og kamatuoran samtang sila nagtuon sa Lucas 23 nga makatabang kanila nga masayud kon unsay buhaton kon mobati sila nga napasakitan sa uban.

Pahinumdumi ang mga estudyante nga human si Jesus nag-antus sa Getsemani, ang mga sacerdote nga punoan midakop Kaniya ug gihukman Siya nga mamatay. Ipasabut nga sukad niana nga panahon hangtud sa Iyang kamatayon, si Jesus nakaistorya sa mosunod nga mga tawo: Poncio Pilato, Herodes Antipas, usa ka grupo sa matinud-anong mga babaye, mga sundalo nga Romano, ug ang duha ka kawatan kinsa gilansang diha sa Iyang isig ka kilid. Si Poncio Pilato mao ang usa ka Romano nga magmamando diha sa teritoryo sa Judea, nga naglakip sa kapital nga siyudad sa Jerusalem; Si Herodes Antipas (nga maoy mipapatay ni Juan Bautista) midumala sa mga teritoryo sa Galilea ug Perea ubos sa awtoridad nga Romano (tan-awa sa Lucas 3:1).

Ipares-pares ang mga estudyante ug ipabasa sa matag paris nga magdungan ang Lucas 23:1–11, nga mangita sa mga kalainan tali sa tubag sa Manluluwas ngadto ni Poncio Pilato ug sa Iyang tubag ngadto ni Herodes Antipas. Aron sa pagtabang kanila nga makasabut sa tubag sa Manluluwas ngadto ni Pilato, ipasabut nga ang Joseph Smith Translation sa Marcos 15:2 mabasa nga “… Ug siya mitubag kaniya nga nag-ingon, Ako, sumala sa giingon mo.”

Dapita ang mga estudyante sa paghisgot uban sa ilang mga pares sa mga tubag sa mosunod nga mga pangutana:

Sa unsang paagi ang tubag ni Jesus kang Pilato lahi kay sa Iyang tubag kang Herodes?
Ngano kaha nga nasurprisa si Pilato sa tubag sa Manluluwas kaniya?
Ngano kaha nga si Herodes nasagmuyo sa pagpakahilum sa Manluluwas?

I-summarize ang Lucas 23:12–25 pinaagi sa pagpasabut nga si Pilato ni si Herodes walay makitang sayop ni Jesus, busa si Pilato misulti sa pundok sa mga katawhan nga iyang silotan si Jesus ug buhian Siya. Ang mga katawhan misinggit kang Pilato nga si Barrabas lang ang buhian ug mihangyo nga si Jesus ipalansang sa krus. Gibuhian ni Pilato si Barrabas ug gitugyan si Jesus aron ipalansang sa krus. (Pahinumdom: Ang istorya ni Jesus sa atubangan ni Pilato mas detalyadong itudlo sa leksyon alang sa Juan 18–19.)

Lucas 23:26–56

Jesus gilansang sa krus taliwala sa duha ka kawatan

I-summarize ang Lucas 23:26–31 pinaagi sa pagpasabut nga usa ka dakong grupo sa matinud-anong mga babaye kinsa uban Kaniya sukad sa Iyang pagpangalagad sa Galilea nanaghilak samtang sila nagsunod kang Jesus sa dihang Siya gidala ngadto sa dapit diin Siya ilansang sa krus. Si Jesus miingon kanila nga dili mohilak alang Kaniya apan mohilak alang sa umaabut nga kalaglagan nga moabut diha sa Jerusalem tungod kay ang mga Judeo misalikway sa ilang Hari.

Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Lucas 23:32–34. Ipasabut nga ang Hubad ni Joseph Smith sa Lucas 23:34 mabasa nga, “Unya si Jesus miingon, Amahan, pasayloa sila; kay sila wala masayud unsa ang ilang gibuhat. (Nagpasabut sa mga kasundalohan kinsa milansang kaniya sa krus,) ug sila migisi-gisi sa iyang saput ug nagripa.” Hangyoa ang mga estudyante sa pagsunod, nga mangita kon unsay gibuhat sa Manluluwas samtang gilansang Siya sa krus.

Unsay gibuhat sa Manluluwas sa dihang gilansang Siya sa krus? (Mahimo nimong isugyot nga markahan sa mga estudyante ang mga pulong sa Manluluwas nga narekord diha sa bersikulo 34.)
Nganong talagsaon man kaayo ang pag-ampo sa Manluluwas niini nga higayon?
Unsa nga baruganan ang atong makat-unan gikan sa ehemplo sa Manluluwas mahitungod sa unsay angay natong buhaton kon ang uban makapasakit kanato? (Ang mga estudyante mahimong mogamit og lain-laing mga pulong, apan siguroa nga mahibalo sila sa mosunod nga baruganan: Kita makasunod sa ehemplo ni Jesukristo pinaagi sa pagpili sa pagpasaylo niadtong nakapasakit kanato.)
Unsay buot ipasabut sa pagpasaylo?

Mahimo nimong ipasabut nga ang pagpasaylo sa uban wala magpasabut nga kadtong nakasala kanato dili na kinahanglang manubag sa ilang mga binuhatan. Ni kini nagpasabut nga kinahanglan natong ibutang ang atong mga kaugalingon sa sitwasyon diin ang mga tawo makapadayon sa pagpasakit kanato. Hinoon, ang pagpasaylo nagpasabut sa pagtagad uban sa gugma niadtong nakapasakit kanato ug dili maghambin og kasilag o kasuko ngadto kanila (tan-awa sa Giya ngadto sa mga Kasulatan, “Pasaylo,” scriptures.lds.org).

Hangyoa ang mga estudyante sa pagkonsiderar sa hilum kon aduna bay usa ka tawo nga kinahanglan nilang pasayloon. Angkona nga usahay malisud ang pagpasaylo sa laing tawo. Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa mosunod nga pamahayag ni Presidente Gordon B. Hinckley. Hangyoa ang klase sa pagpaminaw sa unsay ilang mabuhat kon sila nanlimbasug sa pagpasaylo og tawo.

“Nangamuyo ako kaninyo sa pagpangayo sa Ginoo og kalig-on nga mopasaylo. … Mahimong dili kini sayon, ug mahimong dili kini moabut dayon. Apan kon kamo magtinguha nga kinasingkasing ug mougmad niini, kini gayud moabut” (“Of You It Is Required to Forgive,” Ensign, Hunyo 1991, 5).

Unsa ang gitambag ni Presidente Hinckley nga atong buhaton kon kita nanlimbasug sa pagpasaylo og usa ka tawo?
Sa unsang paagi nga ang pag-ampo alang sa kalig-on makatabang kanato sa pagpasaylo?

Hangyoa ang mga estudyante sa paghunahuna og higayon nga mipasaylo sila og usa ka tawo. Pagdapit og pipila ka mga estudyante sa pagpakigbahin sa ilang mga kasinatian diha sa klase. (Hangyoa sila nga dili ipakigbahin ang mga ngalan sa klase, ug pahinumdumi sila nga dili mopakigbahin og personal ra kaayo.)

Awhaga ang mga estudyante sa pagsunod sa ehemplo ni Jesukristo ug sa pagpasaylo niadtong nakapasakit kanila. Dapita sila sa pag-ampo alang sa kalig-on ug abilidad sa pagbuhat niini.

I-summarize ang Lucas 23:35–38 pinaagi sa pagpasabut nga ang mga punoan nga Judeo ug mga sundalo nga Romano mibiay-biay sa Manluluwas samtang Siya nagbitay sa krus.

Ipakita ang litrato nga Ang Paglansang (Libro sa mga Hulagway sa Ebanghelyo [2009], nu. 57; tan-awa usab sa LDS.org). Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Lucas 23:39–43, ug hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita kon giunsa pagtratar ang Manluluwas sa duha ka kawatan nga nagbitay sa matag kilid Niya.

Giunsa man pagtagad sa matag usa sa duha ka kawatan ang Manluluwas?
Unsa kaha ang gipasabut sa kawatan sa dihang siya miingon, “Kita nagadawat man sa angayng balus sa atong binuhatan” (bersikulo 41)?
Giunsa man pagtubag sa Manluluwas kini nga kawatan sa dihang siya mihangyo sa Manluluwas sa paghinumdom kaniya sa gingharian sa Dios?

Aron sa pagtabang sa mga estudyante nga mas makasabut unsay buot ipasabut sa Manluluwas sa dihang Siya misulti sa kawatan nga siya uban Kaniya didto sa paraiso, dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa mosunod nga pamahayag:

“Diha sa mga kasulatan, ang pulong nga paraiso gigamit sa lain-laing paagi. Una, nagpasabut kini og usa ka dapit sa kalinaw ug kalipay didto sa kalibutan sa mga espiritu sa kinabuhi human dinhi sa yuta, nga giandam alang niadtong kinsa nabunyagan ug kinsa nagpabilin nga matinud-anon (tan-awa sa Alma 40:12; Moroni 10:34). …

“Ang ikaduhang gamit sa pulong nga paraiso makita diha sa asoy ni Lucas kabahin sa Paglansang sa Krus sa Manluluwas . … Si Propeta Joseph Smith mipasabut nga … ang Ginoo sa tinuod lang miingon nga ang kawatan makauban Niya didto sa kalibutan sa mga espiritu” (Matinud-anon sa Tinuhoan: Usa ka Pakisayran sa Ebanghelyo [2004], 192-193; tan-awa usab sa History of the Church, 5:424–25).

Sumala ni Propeta Joseph Smith, diin man moadto ang kawatan human siya mamatay? (Sa kalibutan sa espiritu [tan-awa sa Alma 40:11–14].)
Unsa nga kamatuoran ang atong makat-unan gikan sa pamahayag sa Manluluwas nga ang kawatan mouban Kaniya didto sa paraiso (Lucas 23:43)? (Ang mga estudyante mahimong mogamit og lain-laing mga pulong, apan siguroa nga mahibalo sila sa mosunod nga kamatuoran: Ang espiritu sa tanang mga tawo mosulod sa kalibutan sa espiritu sa panahon sa ilang kamatayon.)

Ipasabut nga ang ubang mga kasulatan makatabang kanato nga mas makasabut unsa ang mahitabo sa kawatan ug sa uban nga sama kaniya diha sa kalibutan sa mga espiritu. Mahimo nimong isugyot nga isulat sa mga estudyante ang Doktrina ug mga Pakigsaad 138:28–32, 58–59 isip usa ka cross-reference diha sa ngilit sa ilang mga kasulatan tapad sa Lucas 23:43.

Ipasabut nga ang Doktrina ug mga Pakigsaad 138 naglakip og usa ka pagpadayag nga gihatag ngadto ni Presidente Joseph F. Smith diin ang Manluluwas mipadayag og mga kamatuoran mahitungod sa kalibutan sa espiritu. Kini nga mga kamatuoran makatabang kanato nga makasabut unsay gipasabut sa Manluluwas sa dihang Siya miingon, “Karong adlawa adto ikaw sa paraiso uban kanako” (Lucas 23:43).

Dapita ang pipila ka mga estudyante nga magpuli-puli sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 138:11, 16, 18, 28–32. Hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita kon unsay gibuhat sa Manluluwas sa dihang miadto Siya sa kalibutan sa espiritu.

Unsay gibuhat sa Manluluwas sa dihang miadto Siya sa kalibutan sa espiritu?
Sumala sa bersikulo 29, diin man wala moadto ang Manluluwas samtang didto Siya sa kalibutan sa espiritu?
Unsa ang gipabuhat sa Manluluwas sa Iyang giorganisar nga matarung nga mga mensahero?
Unsa nga kamatuoran ang atong makat-unan gikan niini nga mga bersikulo? (Ang mga estudyante mahimong mogamit og lain-laing mga pulong, apan kinahanglang mahibalo sila sa mosunod nga kamatuoran: Ubos sa direksyon ni Jesukristo, ang matarung nga mga mensahero nagtudlo sa ebanghelyo ngadto niadtong anaa sa bilangguan sa espiritu.)

Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa mosunod nga pamahayag ni Brother Alain A. Petion, kanhi Area Seventy. Hangyoa ang klase sa pagpaminaw sa unsay posibleng nabuhat sa mensahe sa Manluluwas ngadto sa kriminal diha sa krus.

“Ang Manluluwas mabinationg mitubag ug mihatag kaniya og paglaum. Kini nga kriminal posibleng wala makasabut nga ang ebanghelyo isangyaw ngadto kaniya sa kalibutan sa espiritu o nga siya mahatagan og oportunidad sa pagpuyo sumala sa Dios diha sa espiritu (tan-awa sa 1 Ped. 4:6; D&P 138:18–34). Sa pagkatinuod ang Manluluwas naghunahuna sa kawatan nga nagbitay tapad Kaniya; siguradong naghunahuna Siya og maayo alang niadtong nahigugma Kaniya ug naningkamot sa pagtuman sa Iyang mga sugo!” (“Words of Jesus: On the Cross,” Ensign, Hunyo 2003, 34).

Unsa nga paglaum ang gihatag kanato sa mga pulong sa D&P 138:29–32 kalabut sa tanan nga nangamatay nga walay kahibalo sa ebanghelyo?

Ipasabut nga bisan og ang ebanghelyo isangyaw ngadto niini nga kawatan, siya dili awtomatik nga maluwas sa gingharian sa Dios.

Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 138:58–59, ug hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita kon unsay angay nga buhaton sa kawatan ug sa uban diha sa bilanggoan sa espiritu aron matubos.

Unsa man ang kinahanglang buhaton sa kawatan, o bisan kinsa nga espiritu diha sa bilanggoan sa espiritu, aron matubos?
Unsa ang mahitabo niadtong mga espiritu kinsa maghinulsol ug modawat sa mga ordinansa sa templo nga gipahigayon alang kanila? (Ang mga espiritu “kinsa maghinulsol mahimo nga matubos, pinaagi sa pagkamasulundon ngadto sa mga ordinansa sa [templo],” malimpyohan pinaagi sa Pag-ula, ug “makadawat [sa ilang] ganti” [D&P 138:58–59].)
Unsay atong mabuhat sa pagtabang niadto nga mga espiritu kinsa, sama sa kawatan, kinahanglang matubos? (Kita makakompleto sa buhat sa family history ug makaapil sa mga ordinansa sa templo alang sa mga patay.)

I-summarize ang Lucas 23:44–56 pinaagi sa pagpasabut nga ang Manluluwas namatay sa krus human Siya makaingon, “Amahan, nganha sa imong mga kamot itugyan ko ang akong espiritu” (bersikulo 46). Si Jose nga taga-Arimatea dayon miputos sa lawas sa Manluluwas sa panapton nga lino ug gipahimutang Siya sa usa ka lubnganan.

Tapusa pinaagi sa pagpamatuod sa mga kamatuoran nga imong gihisgutan niini nga leksyon.

Komentaryo ug Background nga Impormasyon

Lucas 22:34. “Amahan, pasayloa sila”

Si Presidente Henry B. Eyring sa Unang Kapangulohan mipahayag sa usa ka rason nganong kita usab kinahanglang mopasaylo niadtong kinsa nakapasakit kanato:

“Kinahanglan kitang mopasaylo ug dili magbaton og kayugot ngadto niadtong nakapasakit kanato. Ang Manluluwas nagpakita sa ehemplo diha sa krus: ‘Amahan, pasayloa sila; kay wala sila makasabut sa ilang ginabuhat’ (Lucas 23:34). Wala kita masayud sa mga kasingkasing niadtong nakapasakit kanato” (“That We May Be One,” Ensign, Mayo 1998, 68).

Samtang nagserbisyo isip sakop sa Kapangulohan sa Seventy, si Elder David E. Sorensen mitudlo nga kon kita mopasaylo sa uban, atong kalimtan ang nangagi ug magpadayon uban sa hugot nga pagtuo ug paghigugma ngadto sa umaabut:

“Kon ang usa ka tawo nakapasakit kanato o niadtong atong gimahal, kana nga kasakit mahimong hilabihan. Kini mabati nga daw kana nga kasakit o kadili makiangayon mao ang pinakamahinungdanon nga butang sa kalibutan, ug nga kita walay kapilian apan sa pagpanimalos. Apan si Kristo, ang Hari sa Kalinaw, nagtudlo kanato og mas maayo nga paagi. Kini mahimong lisud kaayo ang pagpasaylo sa usa ka tawo sa kadaot nga ilang nabuhat kanato, apan kon kini atong buhaton, kita naghatag sa atong mga kaugalingon ngadto sa mas maayo nga umaabot. Dili na nga ang sayop nga binuhatan sa usa ka tawo mikontrol sa atong dalan. Kon kita mopasaylo sa uban, kini mopalingkawas kanato sa pagpili unsaon nato pagpuyo ang atong kaugalingong mga kinabuhi. Ang pagpasaylo nagpasabut nga kana nga mga problema sa kanhi wala na magdikta sa atong kaugalingong padulngan, ug kita makatutok sa umaabot uban sa gugma sa Dios diha sa atong mga kasingkasing” (“Ang Pagpasaylo Makapausab sa Kaligutgot ngadto sa Gugma,” Ensign o Liahona, Mayo 2003, 12).

Lucas 23:7–12. “Wala siyay gitubag kaniya”

Si Elder James E. Talmage sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles misulat kabahin sa panagsultihanay tali sa Manluluwas ug ni Herodes:

“Si Herodes misugod sa pagpangutana sa Binilanggo; apan si Jesus nagpabilin nga hilom. Ang mga sacerdote nga punoan ug mga escriba misulti sa ilang mga pasangil; apan walay pulong nga gipamulong ang Ginoo. … Kutob sa atong nasayran, si Herodes … ang bugtong binuhat kinsa nakaatubang ni Jesukristo ug namulong ngadto Kaniya, apan wala gayud nakadungog sa Iyang tingog. … Alang ni Herodes nga singgalong Siya nagpakita og matamayon ug harianong kahilum. Nairita og maayo, si Herodes mibalhin gikan sa makainsultong mga pangutana ngadto sa mga buhat sa dautang pagbiaybiay. Siya ug ang iyang mga sundalo gihimong kalingawan ang pag-antus ni Kristo, ‘mitamay ug mibiay-biay kaniya’; dayon sa dakong binuang ‘[gi]sul-oban siyag bisti nga nanggilakgilak sa katahum, [ug] siya iyang gipadala balik kang Pilato’ [Lucas 23:11]. Si Herodes walay nakita diha kang Jesus nga angay ipanghimaraut” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 636).

Lucas 23:7–34. Ang tubag sa Manluluwas niadtong nagpasipala Kaniya

Si Elder Robert D. Hales sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles mipakigbahin niini nga mga hunahuna sa unsang paagi kita mahimong mosunod sa ehemplo sa Manluluwas kon ang ubang tawo manaway o molutos kanato:

“Apan kon kita motubag sa mga tig-akusar kanato sama sa gihimo sa Manluluwas, dili lamang kita mahimong mas sama ni Kristo, maingon man nagdapit kita sa uban nga bation ang Iyang gugma ug mosunod usab Kaniya.

“Ang pagtubag sa paagi nga sama kang Kristo dili kahimoan og tamdanan o pinasikad sa usa ka pormula. Ang Manluluwas mitubag sa lahing paagi sa matag sitwasyon. Dihang Siya miatubang sa dautan nga si Haring Herod, pabilin Siyang nagpakahilum. Dihang Siya miatubang ni Pilato, Siya mihatag og yano ug talagsaon nga pagpamatuod sa Iyang kabalaan ug tumong. Sa pag-atubang sa tigpangilis og mga kwarta kinsa naghugawhugaw sa templo, gigamit Niya ang Iyang balaan nga responsibilidad sa pagpabilin ug pagpanalipod nianang butang nga sagrado. Gilansang sa krus, Siya miluwat sa walay sama nga Kristohanong tubag: ‘Amahan, pasayloa sila; kay wala sila makasabut sa ilang gibuhat’ (Lucas 23:34).

“Ang uban nga mga tawo nagtuo nga ang mga tubag sama sa pagpakahilum, kamapuanguron, pagpasaylo, ug paghatag og yano nga pagpamatuod mao ang mga tubag nga uyon-uyon lang o huyang. Apan, ang ‘paghigugma sa [atong] mga kaaway, pagpanalangin kanila nga nanghimaraut [kanato], pagbuhat og maayo kanila nga nasilag [kanato], ug pag-ampo alang sa magalutos [kanato],’ (Mateo 5:44) nagkinahanglan og hugot nga pagtuo, kalig-on ug labaw sa tanan, Kristohanong kaisug” (“Kristohanong Kaisug: Ang Bugti sa Pagkadisipulo,” Ensign o Liahona, Nob. 2008, 72).

Lucas 23:31. Ang lunhaw nga kahoy ug ang laya nga kahoy

“Ang ‘kahoyng lunhaw’ nga gihulagway sa Lucas 23:31 nagrepresentar sa panahon sa mortal nga pangalagad ni Jesukristo. Ang pamahayag sa Manluluwas nagpasabut nga kon ang mga tigdaug-daog sa katawhang Judeo makahimo sa ingon ka dautan nga mga buhat (tan-awa sa Lucas 23:28–30) sa panahon nga anaa si Jesus taliwala kanila, sila mobuhat og mas grabe ka dautan nga mga butang ngadto sa katawhang Judeo kon wala na Siya—usa ka panahon nga girepresentaran sa ‘laya nga kahoy.’ Ang Joseph Smith Translation nagdugang og usa ka sentence niini nga bersikulo, nga naghulagway sa kadaot nga mahitabo human sa kamatayon sa Manluluwas” (New Testament Student Manual [manwal sa Church Educational System, 2014], 188).

Lucas 23:46. “Amahan, nganha sa imong mga kamot itugyan ko ang akong espiritu”

Si Elder Jeffrey R. Holland sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles mipasabut sa importansya sa katapusang mga pulong sa Manluluwas diha sa krus:

“Diha nga ang kinatapusang pagbayad nabayaran na, sa diha nga ang determinasyon ni Kristo nga magmatinud-anon tataw kaayo sama nga kini walay pagkabuntog, sa katapusan ug sa dakong kalooy, kini ‘natapos na’ [tan-awa sa Juan 19:30]. Sa pakigbatok sa tanang dili angay ug walay usa nga anaa sa pagtabang o sa pagtuboy Kaniya, si Jesus sa Nazaret, ang buhing Anak sa buhi nga Dios, mipahiuli sa pisikal nga kinabuhi diin ang kamatayon nagmadaugon ug midala og puno nga kamaya, espirituhanong katubsanan gikan sa pagpakasala, daw impyerno nga kangitngit ug kawalay paglaum. Uban sa hugot nga pagtuo diha sa Dios nga nasayud Siya nga anaa, masulti Niya diha sa kadaugan, ‘Amahan, sa imong mga kamot itugyan ko ang akong espiritu’ [Lucas 23:46]” (“Walay Bisan Usa nga Nakig-uban Kaniya,” Ensign o Liahona, Mayo 2009, 88).