Leksyon 144
Doktrina ug mga Pakigsaad 135, Bahin 1
Pasiuna
Niadtong Hunyo 27, 1844, si Propeta Joseph Smith ug ang iyang igsoon nga si Hyrum, kinsa mao ang Kaabag nga Presidente ug ang Patriarch sa Simbahan, gimartir sa Carthage, Illinois. Ang Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles miaprubar sa pahibalo sa pagkamartir nga malakip sa hinapos sa 1844 nga edisyon sa Doktrina ug mga Pakigsaad, nga hapit nang maandam sa pagmantala. Ang pahibalo gibase gikan sa personal nga mga istorya nilang Elder John Taylor ug Willard Richards, mga sakop sa Korum sa Napulog Duha. Kini narekord na karon sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135.
Pahinumdom: Kini nga leksyon naglakip og pipila ka makasaysayanon nga mga istorya nga mahimong basahon sa mga estudyante. Mahimo nimong ikonsiderar ang pagpakopya niining mga istorya ug iapud-apod ngadto sa mga estudyante sa sinugdanan sa klase.
Mga Sugyot alang sa Pagtudlo
Doktrina ug mga Pakigsaad 135:1–7
Ang pagmartir kang Joseph ug Hyrum Smith gipahibalo
Sugdi ang klase pinaagi sa pagpangutana sa mga estudyante kon makahinumdom ba sila diin sila sa dihang ilang nahibaloan ang mahitungod sa kamatayon sa usa ka Presidente sa Simbahan o sa usa ka minahal.
Dapita ang mga estudyante sa paghunahuna nga mga miyembro sila sa Simbahan nga nagpuyo didto sa Nauvoo, Illinois, niadtong 1844, ug ilang nadawat ang balita nga narekord sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135:1. Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog niining bersikulo.
-
Unsa kaha ang imong gibati human madungog ang bahin niining traheya?
Ipasabut nga daghang mga Santos ang napuno sa kaguol sa dihang ilang nahibaloan ang kamatayon nilang Joseph ug Hyrum Smith. Awhaga ang mga estudyante sa pagpamalandong bahin sa ilang kaugalingong mga pagbati ug pagpamatuod ni Propeta Joseph Smith samtang sila nagkat-on mahitungod sa katapusang mga adlaw sa iyang kinabuhi.
Pahibaloa ang mga estudyante nga si Joseph Smith ug ang mga Santos parehas nga nagpuyo nga malinawon didto sa Illinois sulod sa mga tulo ka tuig. Apan, niadtong1842 nagsugod na usab sila sa pagsinati og oposisyon. Ang mga masinupakon diha sa Simbahan ug mga kontra sa gawas sa Simbahan naghiusa sa ilang mga paningkamot batok sa Propeta ug sa Simbahan. Pipila sa mga lumulupyo sa Illinois nagsugod na og kahadlok ug nasilag sa politikanhong impluwensya sa mga Santos. Ang uban nasina sa ekonomikanhong paglambo sa Nauvoo ug nahimong hulga sa gahum sa gobyerno sa siyudad ug militia sa Nauvoo. Ang uban dili na ganahan sa mga Santos tungod sa dili pagsinabtanay bahin sa lahi nga mga doktrina ug mga gipangbuhat sa mga Mormon, sama sa dinaghan nga kaminyoon, ang pipila niini sayop nga gipakita sa mga apostate nga mga miyembro sa Simbahan. (Tan-awa sa Church History in the Fulness of Times Student Manual, [manwal sa Church Educational System, 2003], 263–66, 270–71.)
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa sa mosunod nga paragraph:
Estudyante 1
Pagka-Hunyo 1844, ang kaligutgot batok sa Simbahan misamot ka kakusog. Ang uban nga mga lumulupyo sa Illinois naghisgot sa pagpapahawa sa mga Santos gikan sa estado, samtang ang uban nagplano sa pagpatay sa Propeta. Pipila niadtong nagkonsabo batok sa Propeta ug sa Simbahan mga kanhi miyembro nga mibiya na sa Simbahan. Niadtong Hunyo 7, 1844, si William Law, kinsa miserbisyo isip ikaduhang magtatambag sa Unang Kapangulohan, ug ubang mga apostate mimantala sa unang isyu sa newspaper nga gitawag og Nauvoo Expositor. Agig pagdugang sa kasuko sa publiko batok sa Propeta ug sa Simbahan, kini nga mga kalalakin-an migamit niining newspaper sa pagbutang-butang og bakak bahin ni Joseph Smith ug sa ubang mga lider sa Simbahan. Si Joseph Smith ug ang kadaghanan sa konseho sa siyudad sa Nauvoo nakaamgo nga kadtong newspaper nga makapadugang sa kasuko mosangput ngadto sa bayolenting pagpanggukod batok sa siyudad. Sila mideklarar niini nga usa ka pagsamok sa publiko ug mimando nga ang printahanan sa Nauvoo Expositor gub-on.
Ipasabut nga ang sulod sa Nauvoo Expositor, lakip sa pagguba sa printahanan, ang nakaingon nga misamot ang pagpanghasi batok sa mga Mormon. Ang mga tag-iya sa printahanan mipasaka og legal nga sumbong batok kang Joseph Smith ug sa ubang mga lider sa siyudad, miakusar kanila sa pag-awhag og kagubot. Si Joseph Smith gipawalay sala, apan ang iyang pagbuhi nakapadugang lang sa kasuko sa iyang mga kaaway. Samtang ang mga report nagsugod sa pagkatap nga ang mga manggugubot nga panon nanagpundok aron sa pag-ataki sa siyudad sa Nauvoo, si Joseph Smith, isip mayor, mideklarar nga ang Nauvoo ipaubos sa martial law (temporaryong kamandoan sa militar). Pinaagi sa direksyon ni Gobernador Thomas Ford sa Illinois, si Joseph mimando sa Nauvoo Legion sa pagpanalipod sa siyudad.
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa sa mosunod nga duha ka mga paragraph:
Estudyante 2
Ang kaguliyang sa dapit migrabe pa gayud nga si Gobernador Ford miadto sa Carthage, ang sentro sa gobyerno niana nga rehiyon, aron sa pagpakalma sa sitwasyon. Misulat siya ngadto ni Joseph Smith, nag-ingon nga ang bugtong makapatagbaw sa mga tawo mao lamang ang paghusay sa Propeta ug sa ubang mga lider atubangan sa hukmanan nga gilangkuban sa mga dili Mormon didto sa Carthage. Si Gobernador Ford misaad usab kanila og kompletong panalipod ug patas nga husay kon sila boluntaryong moabut. Mitubag si Joseph nga ang iyang kinabuhi mamiligro sa biyahe ug nga dili siya moadto.
Samtang nakigtambag si Joseph Smith uban sa iyang kaigsoonan mahitungod sa unsay sunod buhaton, nabati niya nga kon siya ug si Hyrum mobiya sa Nauvoo ug mobiyahe ngadto sa Kasadpan, ang mga Santos sa Nauvoo dili mapasipad-an. Mibuhat niining tambag, si Joseph ug Hyrum mitabok sa Mississipi River paingon sa Iowa. Apan, pipila sa mga miyembro sa Simbahan didto sa Nauvoo nagduda sa plano sa Propheta. Dunay pipila nga miadto kaniya ug miakusar kaniya nga talawan, nag-ingon nga gibiyaan niya ang mga Santos ug gipasagdan nga moatubang sa pagpanggukod nga sila ra. Ang Propeta mitubag, “Kon ang akong kinabuhi walay bili ngadto sa akong mga higala wala usab kini bili ngari kanako” (sa History of the Church, 6:549). Human sa pakigtambag, si Joseph ug Hyrum mibalik ngadto sa Nauvoo. Sayo sa buntag niadtong Hunyo 24, 1844, mibiya sila paingon sa Carthage.
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135:4. Hangyoa ang klase sa pagsunod, nga mangita sa panagna nga gihimo ni Joseph Smith duol sa Carthage.
-
Unsa ang gisulti ni Joseph nga mahitabo ngadto kaniya?
-
Unsa kaha ang gibati sa Propeta nga mobiya sa iyang pamilya, nga nasayud nga dili na siya makabalik ngadto kanila?
-
Ngano kaha nga si Joseph “malinawon ingon sa kabuntagon sa ting-init” kon siya nasayud nga siya “sama sa usa ka karnero ngadto sa ihawan”?
Ipasabut nga ang Propeta nasayud nga ang iyang kamatayon mopreserbar sa mga kinabuhi sa mga Santos.
Samtang si Hyrum Smith nangandam sa pag-adto sa Carthage Jail, mibasa siya sa Ether 12:36–38 sa Basahon ni Mormon ug dayon gikulob ang pahina. Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135:5. Hangyoa ang klase sa pagsunod ug timan-i kon unsa ang gibasa ug gimarkahan ni Hyrum sa wala pa siya mobiya sa Carthage Jail.
-
Ngano kaha nga kining mga bersikulo sa basahon ni Ether lagmit nga makahuluganon sa pagbasa ni Hyrum nianang panahona?
-
Unsa kaha ang gipasabut sa mga pulong nga “ang tanan nga mga tawo masayud nga ang akong mga saput walay lama sa inyong dugo” (D&P 135:5)?
Hangyoa ang mga estudyante sa pagkonsiderar kon unsa kaha ang gibati nilang Joseph ug Hyrum sa pagkahibalo nga ilang natuman ang ilang mga calling ug mga katungdanan gikan sa Dios sa ilang labing maayo nga abilidad.
-
Unsay atong makat-unan gikan sa mga ehemplo nilang Joseph ug Hyrum Smith nga makatabang kanato sa pagtuman sa mga calling nga atong madawat gikan sa Dios?
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa sa mosunod nga summary sa mga panghitabo niadtong Hunyo 25–27, 1844:
Estudyante 3
Niadtong Hunyo 25, 1844, si Joseph ug si Hyrum Smith ug ang ubang mga lider mibayad og pyansa didto sa Carthage ug nabuhian hangtud ang pormal nga husay ipahigayon aron matubag ang sumbong nga nag-awhag og kagubot (nagpasabut sa pagguba sa Nauvoo Expositor). Hinoon, nianang gabhiona si Joseph ug si Hyrum gibilanggo sa Carthage Jail sa kasong pagbudhi [treason], nga giprotestahan ni Joseph ug sa iyang mga abogado nga usa ka ilegal tungod kay kana nga kaso wala nahisguti sa nag-una nilang husay sa pyansa. Walay pyansa alang sa pagbudhi, mao nga kinahanglan silang magpabilin sa Carthage—ug nagpabiling anaa sa kakuyaw.
Niadtong Hunyo 26, 1844, si Joseph nakighimamat ni Gobernador Ford didto sa bilanggoan. Si Gobernador Ford naghunahuna sa pag-adto sa Nauvoo, ug si Joseph mihangyo sa pagkuyog, kay gibati nga dili siya luwas didto sa Carthage. Si Gobernador Ford misaad nga kon mobiya siya sa Carthage iyang ikuyog si Joseph ug si Hyrum uban kaniya. Nianang gabhiona, ang Propeta mipamatuod ngadto sa mga gwardiya sa katinuod sa Basahon ni Mormon ug sa Pagpahiuli sa ebanghelyo.
Pagkabuntag sa Hunyo 27, 1844, misulat si Joseph ngadto ni Emma: “Hingpit na nakong gidawat ang akong kahimtang, nasayud nga hatagan ko og kaangayan, ug nabuhat na ang labing maayong buhaton. Sultihi ang akong mga anak ug mga higala nga gihigugma nako sila” (sa History of the Church, 6:605). Sa ulahing bahin nianang adlawa, bisan nasayud na sa plano sa lokal nga mga lumulupyo nga mosulong ngadto sa bilanggoan ug patyon ang mga binilanggo, si Gobernador Ford mibiya sa Carthage aron makigpulong ngadto sa mga lumulupyo sa Nauvoo. Wala siya mituman sa iyang saad ug wala niya gidala si Joseph ug Hyrum uban kaniya. Sa wala pa mobiya, si Gobernador Ford mipahimutang sa Carthage Greys—ang labing gikaintapan sa mga militia nga nagpundok didto sa Carthage—sa pagbantay sa bilanggoan ug gipapauli ang ubang mga militia.
Pahibaloa ang mga estudyante nga nianang mainit ug igang nga kahapunon sa Hunyo 27, ang mga apostoles nga sila si John Taylor ug Willard Richards uban ni Joseph ug Hyrum didto sa Carthage Jail. Usa ka magul-anon nga pagbati ang miabut sa Propeta ug niadtong uban kaniya samtang nanglingkod sila sa higdaanan sa bilanggoan didto sa ikaduhang andana sa bilanggoan. Si Hyrum Smith mihangyo ni John Taylor sa pagkanta og “A Poor Wayfaring Man of Grief” (tan-awa sa Hymns, nu. 29). Kon kining himno anaa sa inyong hymnbook, ikonsiderar ang pagdapit sa mga estudyante sa pagkanta og pipila ka mga bersikulo. Samtang sila manganta, dapita sila sa paghunahuna kon unsa kaha ang gipasabut niini ngadto nilang Joseph ug Hyrum Smith niining tungora.
Dapita ang tulo ka mga estudyante nga magpuli-puli sa pagbasa sa mosunod nga mga summary sa pagkamartir. Hangyoa ang klase nga mosulay sa pag-visualize niining mga panghitabo nga kunohay uban sila sa Propeta didto sa Carthage Jail.
Estudyante 4
Sa wala madugay human sa alas 5 sa hapon niadtong Hunyo 27, 1844, usa ka manggugubot nga panon nga gilangkuban og 150–200 ka kalalakin-an, nga pininturahan ang ilang mga dagway aron dili sila mailhan, ang mipalibut sa bilanggoan. Ang mga gwardiya wala misukol samtang ang pipila sa mga sakop sa manggugubot nga panon misaka ngadto sa kwarto nga nahimutangan sa Propeta ug sa iyang mga higala.
Si Joseph ug ang uban mitulod sa pultahan aron dili maabli sa mga manggugubot nga panon nga mipugos sa pag-abli niini. Adunay usa sa manggugubot nga panon nga mipusil sa ibabaw nga bahin sa pultahan, miigo ni Hyrum sa wala nga bahin sa iyang ilong. Nahagba siya nga nag-ubo, misinggit nga, “Ako usa ka patay nga tawo!” (sa History of the Church, 6:617). Si John Taylor miingon, “dili gayud ko makalimot sa lawom nga pagbati ug pagrespeto nga makita diha sa panagway ni Brother Joseph samtang mipaduol siya ngadto ni Hyrum, ug, midap-ig kaniya, misinggit, ‘Oh! kalooy, sa pinangga kong igsoong Hyrum!’” (sa History of the Church, 7:102).
Estudyante 5
Sa sayo pa nianang adlawa usa ka bisita ang mihatag ni Joseph og usa ka pistola. Gibuhat kini agig pagdepensa sa kada usa diha sa kwarto, si Joseph midali og paingon sa pultahan ug pag-abut dapit sa pultahan mipusil ngadto sa hawanan. Tulo lang ang mibuto sa unom ka bala, nasamdan ang pipila ka mga sakop sa manggugubot nga panon. Dayon ang manggugubot nga panon mipwersa sa ilang mga pusil sa gawang sa pultahan, ug si John Taylor misulay sa pagduot sa sumbohan sa ilang mga pusil gamit ang usa ka sungkod.
Samtang nagkagrabe ang kasamok diha sa agianan, si John Taylor misulay sa pag-eskapo sa kwarto agi sa bintana. Sa iyang pagsulay sa paglayat sa bintana, naigo siya sa paa gikan sa pultahan ug adunay nakaigo usab kaniya gikan sa gawas. Nahagba siya ngadto sa salog, ug samtang naningkamot sa pagsulod sa ilawom sa higdaanan tupad sa bintana, nahiagum siya og grabing samad sa tulo ka pinusilan. Sa laing bahin, samtang ang mga pusil nakasulod na sa agianan, si Willard Richards mihampak niini sa sungkod.
Estudyante 6
Dayon si Joseph Smith misulay sa pag-eskapo agi sa samang bintana, siguro sa pagsalbar sa iyang kinabuhi ug, ang pipila nagtuo, aron sa pagluwas sa kinabuhi ni Willard Richards ug John Taylor. Samtang si Willard Richards mipadayon sa pagduot sa manggugubot nga panon nga diha sa pultahan, ang Propeta milayat ngadto sa abli nga bintana. Sa iyang pagbuhat sa ingon, naigo siya sa mga bala nga parehong naggikan sa sulod ug sa gawas sa bilanggoan. Nahagbong siya sa bintana, misinggit, “O Ginoo, akong Dios!” ug natagak siya sa yuta. Ang mga sakop sa manggugubot nga panon nga diha sa sulod sa bilanggoan midali sa paggawas aron masiguro mismo nga si Joseph patay na. Bisa og walay mga miyembro sa Simbahan nga mipadulong sa Carthage, adunay missinggit og, “Ang mga Mormon nagsingabut!” ug ang entiro nga manggugubot nga panon mibiya. (Tan-awa sa History of the Church, 6:618, 620–21; tan-awa usab sa Church History in the Fulness of Times Student Manual, 283.)
Dapita ang usa ka estudyante sa pagbasa og kusog sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135:2. Hangyoa ang klase sa pagsunod ug sa pagtimaan sa paghulagway sa gidangatan ni John Taylor ug Willard Richards. Pahibaloa ang mga estudyante nga si Willard Richards lang ang nasamdan sa wala nga dunggan agi sa bala, nga mituman sa gipanagna nga gihimo ni Joseph kapin na sa tuig ang milabay nga “ang panahon moabut nga ang mga bala manglupad sama sa unos, ug iyang makita ang iyang mga higala nga mangahagsa diha sa wala ug sa tuo, apan dili mabuslotan ang iyang saput” (sa History of the Church, 6:619).
Idirekta ang pagtagad sa mga estudyante ngadto sa unang sentence sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135:1, ug ipangutana ang mosunod:
-
Unsa kaha ang gipasabut sa pulong “pagsilyo sa pagpamatuod niini nga basahon ug sa Basahon ni Mormon”? (Mahimong makatabang usab ang pagpasabut nga niining konteksto, ang pagsilyo mao ang permanenting pag-establisar og usa ka butang, sama sa pagpamatuod.)
Ipasabut ang pulong nga pagkamartir diha sa bersikulo 1, ug ipangutana:
-
Unsa man ang usa ka martir? (Usa ka tawo kinsa nag-antus sa kamatayon isip usa ka saksi ngadto sa kamatuoran nga iyang gituohan o kawsa. Ipasabut nga ang termino nga martir naggikan sa Gresyanhono nga pulong alang sa saksi [tan-awa sa Bible Dictionary ang, “Martyr”].)
Hangyoa ang mga estudyante sa pagbasa og maayo sa Doktrina ug mga Pakigsaad 135:7, nga mangita kon unsa ang gisaksihan sa pagkamartir nilang Joseph ug Hyrum Smith.
-
Pinaagi sa ilang mga kamatayon isip mga martir, unsay gisilyo nilang Joseph ug Hyrum Smith sa ilang pagsaksi? (Ang mga estudyante mahimong mogamit og laing mga pulong, apan kinahanglan nga ilang mahibaloan ang mosunod nga kamatuoran: Si Joseph ug Hyrum Smith misilyo sa ilang pagsaksi sa kamatuoran sa gipahiuli nga ebanghelyo pinaagi sa ilang kinabuhi. Mahimo nimong isulat kining kamatuoran diha sa pisara.)
Dapita ang mga estudyante sa pagpamalandong sa mosunod nga pangutana ug isulat ang ilang mga tubag diha sa ilang mga class notebook o mga scripture study journal:
-
Sa unsang paagi nga ang inyong kahibalo bahin sa pagpamatuod ni Joseph ug Hyrum Smith ug sa ilang kaandam nga mamatay alang sa kamatuoran makaimpluwensya sa inyong pagpamatuod?
Human sa igong panahon, dapita ang mga estudyante kinsa andam sa pagpakigbahin sa ilang mga tubag sa pagbuhat sa ingon. Tapusa pinaagi sa pagpakigbahin sa imong pagpamatuod ni Propeta Joseph Smith.
Komentaryo ug Background nga Impormasyon
Pagbiya paingon sa Carthage
Si Emma Smith nahinumdom sa iyang mga pagbati sa dihang ang iyang bana nga si Joseph mitabok sa Mississippi River aron sa pagbalik sa Nauvoo: “Akong gibati ang labing ngil-ad sa akong kinabuhi,” miingon siya, “ug sukad niana nga panahon ako nang nalantaw nga siya mamatay” (sa Edmund C. Briggs, “A Visit to Nauvoo in 1856,” Journal of History, Okt. 1916, 454). Sa dihang mibiya si Joseph sa iyang panimalay aron sa pagbiyahe ngadto sa Carthage sayo sa buntag sa Lunes, Hunyo 24, 1844, miatubang siya ngadto ni Emma ug miingon “Emma, mahimo ba nimong bansayon ang akong mga anak sa pagsunod sa ehemplo sa ilang amahan?” Mitubag si Emma, “Ay, Joseph, mobalik pa man ka.” Gibalik ni Joseph ang pangutana og kaduha, ug si Emma mitubag sa samang tubag sa matag higayon. (Sa “Edwin Rushton, Related by his Son,” sa Hyrum L. Andrus ug Helen Mae Andrus, They Knew the Prophet [1974], 171.) Sa panahon sa pagmartir, si Emma mabdos og upat ka bulan. Siya ug si Joseph adunay laing upat pa ka buhi nga mga anak: si Julia (13), nga sinagop, Joseph III (11), Frederick (8), ug Alexander (6).
Sa gawas sa Balay nga Mansyon, si Joseph namulong ngadto sa kadaghanan nga nanagpundok sayo sa buntag. Samtang nagbuhat sa ingon, ang mga anak nga lalaki ni Joseph mibira sa iyang sinina ug naghilak, “Papa, O Papa ayaw pag-adto sa Carthage. Patyon ka nila.” Ang iyang inahan mihangyo nga mosaad siya nga siya mobalik. (Dan Jones, “The Martyrdom of Joseph and Hyrum Smith,” manuskrito, Ene. 20, 1855, Church History Library, Siyudad sa Salt Lake). Dili direkta nga mitubag kaniya, si Joseph miingon ngadto sa nagkapundok nga mga Santos, “Kon dili ako moadto [sa Carthage], ang resulta mahimong ang pagkagun-ob niining siyudad ug sa lumulupyo niini; ug dili ako makaako sa paghunahuna nga ang akong minahal nga mga kaigsoonan ug ang ilang mga anak mag-antus na usab sa kahimtang sa Missouri dinhi sa Nauvoo; dili, mas maayo nga ang inyong igsoon, si Joseph, nga mamatay alang sa iyang mga kaigsoonan, tungod kay ako andam nga mamatay alang kanila. Ang akong buhat natapos na” (sa Dan Jones, “The Martyrdom of Joseph Smith and His Brother, Hyrum!” trans., Ronald D. Dennis, sa Ronald D. Dennis, “The Martyrdom of Joseph Smith and His Brother Hyrum,” BYU Studies, vol. 24, no. 1 [Winter 1984], 85; tan-awa usab sa Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [manwal sa Church Educational System, 2003], 277).
“Human migakos sa iyang gagmayng mga anak kinsa nanggunit sa iyang sinina ug human mihatag og malumong panamilit ngadto sa iyang asawa kinsa iyang gihigugma og maayo, nga naghilak usab, ug human mihatag sa katapusang paghupay sa iyang tigulang, buotan nga inahan, siya namulong sa tanan uban sa dakong impluwensya, nag-awhag kanila nga magmatinud-anon sa paagi nga siya nagtudlo kanila ug sa relihiyon nga iyang gitudlo kanila” (sa Dan Jones, “The Martyrdom of Joseph Smith and His Brother, Hyrum!” 85–86).
Sa pagbiya ni Joseph sa Nauvoo uban niadtong mikuyog kaniya, mihunong siya sa luna sa templo, “mitan-aw sa sagradong edipisyo, dayon sa siyudad, ug namulong, ‘Mao kini ang labing maanindot nga dapit ug ang labing nindot nga katawhan ubos sa kalangitan; gamay ra ang ilang nahibaloan sa mga pagsulay nga naghulat kanila’” (History of the Church, 6:554; tan-awa usab sa Church History in the Fulness of Times Student Manual, 277).