Laipelí
Lēsoni 117: 3 Nīfai 2–5


Lēsoni 117

3 Nīfai 2–5

Talateú

Hili e mamata ʻa e kakaí ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi ʻo Sīsū Kalaisí, ne kamata ke ʻikai ke nau fuʻu ofo ʻi he ngaahi fakaʻilongá pea fakafefeka mo honau lotó. Ne taʻe tali ʻe ha kakai tokolahi e ngaahi fakaʻilongá mo e meʻa fakaofó pea fakautuutu ʻenau faiangahalá. Ko hono olá, ne tupulaki mālohi e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní ʻa ia ne pau ai ke toʻo meʻa tau ʻa e kau Nīfaí mo e kau Leimaná ke fakafepakiʻi kinautolu. Ne kau fakataha e kau Leimana ne uluí mo e kau Nīfaí pea ʻiloa ko e kau Nīfai. Ne ui ʻa Leikoneose, ko e tuʻi fakamaau ʻo e kau Nīfaí, ki he kakaí ke nau fakatomala mo nau teuteu ki he tau. Koeʻuhí ko ʻenau fakatomalá, tui ki he ʻEikí, pea mo ʻenau teuteu faivelengá, ne ikunaʻi ʻe he kau Nīfaí e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní. Hili honau fakahaofí, ne fakahaaʻi ʻe he kakaí e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi hono fakahaofi kinautolú.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

3 Nīfai 2

Ne fakataha ʻa e kau Leimana ne uluí mo e kau Nīfaí ke maluʻi kinautolu mei he kau kaihaʻa ʻa Katianetoní

Fakaafeʻi e kau akó ke fakamoleki ha ngaahi miniti siʻi ke lisi ʻi heʻenau pepa akó pe tohinoa ako folofolá e niʻihi ʻo e ngaahi aʻusia fakalaumālie ne nau maʻú. Fakamanatu kiate kinautolu ʻoku ʻikai fie maʻu e ngaahi aʻusia fakalaumālié ke fuʻu tōtuʻa pe hāhāmolofia ke ʻuhingamālie. Fokotuʻu ke nau fakalaulauloto he taimi ʻoku nau ongoʻi ai e ʻofa ʻenau Tamai Hēvaní pe takiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Hangē ko ʻení, mahalo te nau tohi kau ki he ngaahi aʻusia ne nau maʻu ʻi heʻenau maʻu e ngaahi tali ki he lotú, maʻu ʻo e tāpuaki fakataulaʻeiki, pe ʻi haʻanau tokoniʻi e niʻihi kehé. ʻI he ʻosi ʻenau tohí, ʻeke ange pe ko e hā ʻoku nau pehē ai ʻoku mahuʻinga ke manatuʻi e ngaahi aʻusia fakalaumālie ko ʻení he ʻahó ni pea ʻi ha taʻu ʻe 10 pe 20 ʻi he kahaʻú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi e 3 Nīfai 2:1–3. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, pea fekumi ki he meʻa ne hoko ʻi he taimi ne kamata fakangaloʻi ai he kakaí e ngaahi fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā e ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi mai ʻe he fakamatala ko ʻení kau ki he fakatuʻutāmaki ʻo hono fakangaloʻi e ngaahi aʻusia fakalaumālié?

ʻI hono vahevahe ʻe he kau akó e ngaahi moʻoni ne nau ʻiló, fakamamafaʻi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau fakangaloʻi e ngaahi aʻusia fakalaumālie kimuʻá, te tau moʻulaloa ange ki he ngaahi ʻahiʻahi mo e kākā ʻa Sētané. Mahalo te ke fie maʻu ke tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé. Mahalo te ke fie maʻu foki ke fakalotolahiʻi e kau akó ke tohi ia ʻi heʻenau lisi ʻo e ngaahi aʻusia fakalaumālié.

  • Ko e hā ʻokú ke pehē ai ʻoku ʻai ʻe hono fakangaloʻi ʻo e ngaahi aʻusia fakalaumālié ke tau tuʻu lavengofua ai kia Sētané?

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke tau fakangaloʻi e ngaahi aʻusia fakalaumālie ne tau maʻú? (Mahalo ʻe kau ʻi he ngaahi talí ʻa hono vahevahe ʻo e ngaahi aʻusia tāú mo e niʻihi kehé, tohi ʻi ha tohinoa fakatāutaha, pe lekooti e ngaahi aʻusia mei he ngaahi ʻekitivitī ʻo e Fatongia ki he ʻOtuá pe Fakalakalaka Fakatāutahá.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ki he founga ne tokoniʻi ai ia ʻe hono lekooti e ngaahi aʻusia fakalaumālié. Kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki he ngaahi tāpuaki ʻoku malava ʻo maʻu mei hono tauhi ha lekooti pehē.

ʻĪmisi
Palesiteni Henry B. Eyring

“Ne taʻu lahi ʻeku hiki ha ngaahi fakamatala ʻi he ʻaho kotoa pē. Ne ʻikai hala ʻi ha ʻaho, neongo ʻeku helaʻiá pe ko haʻaku kamata ngāue hengihengia he ʻaho hono hokó. Kimuʻa peá u tohí, te u fakakaukauloto ki he fehuʻi ko ʻení: ‘Kuó u mamata nai ki he mafao mai e toʻukupu ʻo e ʻOtuá kiate kimaua pe ko ʻema fānaú pe fāmilí he ʻahó ni?’ ʻI he hokohoko atu ʻeku hiki e ngaahi meʻá ni, naʻe kamata ke hoko ha liliu. ʻI heʻeku fakakaukau ki he ngaahi meʻa naʻe hoko he ʻaho ko iá, ne u mamata ki hono fakamoʻoniʻi ʻo e meʻa kuo fakahoko ʻe he ʻOtuá ki ha taha [ʻo e mēmipa homau fāmilí] ʻa ia ne ʻikai ke u fakatokangaʻi ʻi he ngaahi taimi femoʻuekina ʻo e ʻahó. ʻI heʻene hoko iá pea naʻe lahi ʻene toutou hokó, naʻá ku ʻiloʻi ko ʻeku feinga ko ia ke u manatuʻí, naʻe tukuange leva ʻe he ʻOtuá ke fakahā mai kiate au ʻa e meʻa kuó Ne fakahokó.

“Ne tupulaki ʻi hoku lotó ha meʻa naʻe mahulu ange ia ʻi he loto houngaʻiá pē. Naʻe tupulaki ʻa e fakamoʻoní. Ne u ʻiloʻi fakapapau ange ʻoku fanongo mai ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki heʻetau lotú mo tali ia. Ne lahi ange ʻeku ongoʻi loto houngaʻiá ʻi hono fakamolū mo fakamaʻa e loto ʻo e kakaí tupu mei he Fakalelei ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. Pea naʻe toe lahi ange ʻeku tui ʻe lava ke fakamanatu mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē—ʻo aʻu pē ki he ngaahi meʻa naʻe ʻikai ke tau fakatokangaʻi pe tokanga ki heʻene hokó” (“ʻOiauē, Manatu, Manatu,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2007, 67).

Fakaafeʻi e kau akó ke nau vahevahe e tokoni ʻa hono manatua ʻo e ngaahi aʻusia fakalaumālié—ʻaki hono tohi ʻi ha tohinoá pe ʻi ha founga kehe—ke nau faivelenga maʻu pē neongo e feinga ʻa Sētane ke ʻahiʻahiʻi pe fakataueleʻi kinautolú.

Fakamatala fakanounou e 3 Nīfai 2:4–19 ʻaki hono fakamatala ʻi he hokohoko atu e faiangahala e kakaí, ne tokolahi pea mālohi ange e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní. Ne fakaʻau ke toe fuʻu ʻita lahi ange ʻa e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní, pea ne kau fakataha e kau Leimana ne uluí mo e kau Nīfaí ke fakafepakiʻi kinautolu. Neongo ne ʻi ai ha kiʻi lavameʻa ʻi hono tuli e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní mei he fonuá, ne kei ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki e kau Nīfaí (fakataha mo e kau Leimana ne uluí, kuo ui ʻeni ko e kau Nīfai) hili ha taʻu ʻe 15 mei he ngaahi fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi ʻa Sīsū Kalaisí.

3 Nīfai 3:1–10

Ne fekauʻi ʻe ha taki ʻo e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní ke tukulolo e kau Nīfaí

Fakamatala ʻi he 3 Nīfai 3:1–10, ʻoku tau mamata ai ki he founga ʻoku faʻa ngāue ai e ʻahiʻahí ʻi ha niʻihi kehe ke fakavaivai ʻetau tuí pea takihalaʻi kitautolu. Naʻe fai ha tohi ʻe Kitianehai, ko e taki ʻo e kau kaihaʻa Katianetoní kia Leikoneose ko e tuʻi fakamaau ʻo e Kau Nīfaí ke fakaʻaiʻai ke tukulolo ki he kau kaihaʻa Katianetoní.

Tohi e ʻAhiʻahiʻi ʻe Kitianehai ʻa Leikoneose ʻi he palakipoé. Kole ki he vaheua ʻo e kalasí ke nau lau fakalongolongo e 3 Nīfai 3:2–5 pea ko e vaheua ʻe taha ʻo e kalasí ke nau lau fakalongolongo e 3 Nīfai 3:6–10. Lolotonga e lau ʻa e kau akó, ʻai ke nau fekumi ki he ngaahi foʻi lea pe konga lea ʻokú ne fakahaaʻi e founga ngāue ʻa Kitianehai ke feinga ke fakavaivaiʻi e tui ʻa Leikoneose pea taki halaʻi iá. Hili e lau ʻa e kau akó, kole ange ke nau lipooti e meʻa ne nau ʻiló. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke hiki ʻenau ngaahi talí ʻi he palakipoé.

Ke fakanounouʻi ʻa e ngaahi founga ngāue ne ʻilo ʻe he kau akó ʻi he 3 Nīfai 3:2–10, tohi ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé ʻi lalo he lisi ʻa e kau akó: ʻOku faʻa fakaʻaongaʻi ʻe Sētane mo hono kau muimuí ʻa e fakahekeheké, palōmesi loí mo e fakamanamaná ke takihalaʻi ʻa e kakaí. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke fili ha taha ʻo e ngaahi founga ngāue ʻa Kitianehai ʻoku hiki ʻi he palakipoé pea fakamatala ki he founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe Sētane mo hono kau muimuí e founga tatau ʻi he toʻu tupú he ʻahó ni. Ke tokoni ki he kau akó ke vakai lahi ange ki he konga ʻo e ngaahi fakafehoanaki ko ʻení, mahalo te ke ʻeke e ngaahi fehuʻi hangē ko e:

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga ʻo e founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe he filí e fakahekeheké (ʻikai moʻoni pe fāsituʻu) ʻi he toʻu tupú he ʻahó ni? Ko e hā ha ngaahi palōmesi loi pe fakamanamana taʻeʻaonga ʻe ala fakaʻaongaʻi ʻe he filí? ʻE anga fēfē hono taʻofi ʻe he toʻu tupú e ngaahi founga ngāue ko ʻení?

3 Nīfai 3:11–5:7

Ko e teuteu ʻa e kakai ʻo Leikoneose ke maluʻi kinautolu, pea ne nau ikunaʻi ʻa e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e 3 Nīfai 3:11–12. Kole ki he kalasí ke nau muimui pea sio ki he anga e tali ʻa Leikoneose ki he tohi fakamanamana ʻa Kitianehaí.

  • Ko e hā e moʻoni te tau lava ʻo ako mei he founga e tali ʻa Leikoneose kia Kitianehaí? (Ko e moʻoni ʻe taha ʻe ala fakatokangaʻi ʻe he kau akó ʻoku ʻikai fie maʻu ki he kau tangata mo fafine angatonú ke nau ilifia ki he kau faiangahalá pea fakavaivai ki heʻenau fakamanamaná.)

Vahevahe ʻa e kalasí ki ha ngaahi kulupu ʻe fā. ʻOange ki he kulupu takitaha ha laʻipepa lahi. ʻAi e ngaahi kulupú ke nau vaheua e laʻipepá ki ha kōlomu ʻe ua, fakahingoa e tahá ko e Ko Hono Teuteuʻi ʻo Leikoneosé pea fakahingoa e tahá ko e Tatau Fakaeonopōní. Hiki ʻa e ngaahi potufolofola ko ʻení ʻi he palakipoé pea vahe ha taha ki he kulupu takitaha: 3 Nīfai 3:12–15; 3 Nīfai 3:16–21; 3 Nīfai 3:22–26; 3 Nīfai 4:1–4. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau e ngaahi veesi kuo vahé pea fekumi ki he ngaahi founga ʻoku teuteuʻi fakalaumālie mo fakatuʻasino ai ʻe Leikoneose hono kakaí ke nau matuʻuaki ʻa e ʻohofi mei he kau kaihaʻa ʻa Kitikitonaí. ʻAi ke tohi ʻe ha tokotaha ako mei he kulupu takitaha ʻi lalo he Ko Hono Teuteuʻi ʻo Leikoneosé, e meʻa ne fai ʻe he kakaí ke nau mateuteu aí. (Fakatokangaʻi ange: ʻI hono ako ʻe he kau akó ʻa e ngaahi veesi ko ʻení, fakapapuʻi ʻoku nau fakafaikehekeheʻi ʻa Kitianehai, ko e taki ʻo e kau kaihaʻa Katianetoní, pea mo Kitikitonai, ko e palōfita maʻongoʻonga mo e ʻeiki tau ʻi he kau Nīfaí.)

Hili hono maʻu ʻe he kau akó ha taimi feʻunga ke fakakakato ʻenau lisí ʻi lalo he Ko Hono Teuteuʻi ʻo Leikoneosé, fakaafeʻi ke nau lisi ʻi lalo he Tatau Fakaeonopōní ʻa e ngaahi teuteu fakalaumālie mo fakatuʻasino kuo akonaki mai ke fai ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Hili hono maʻu ʻe he kau akó ha taimi feʻunga ke fakakakato e ngāue ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako mei he kulupu takitaha ke ne vahevahe ki he kalasí e meʻa ne ako ʻe heʻene kulupú. Ke tokoni ki he kau akó ki he founga ke nau lava ai ʻo moʻui ʻaki e meʻa ne nau akó, ʻeke e ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení he lolotonga pe hili ʻenau fakamatalá:

  • Te tau fakamālohi fēfē hotau ngaahi ʻapí mei he ngaahi ʻoho ʻa e filí?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ngaahi teuteu fakatuʻasinó—hangē ko e maʻu ʻo e ʻiló mo e tukuʻanga koloa ʻi ʻapí—ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní?

  • ʻOku hoko fēfē ʻa e fakatahataha ʻi he ngaahi fāmilí mo e uōtí pe ngaahi koló ko ha maluʻanga maʻatautolu?

  • Ko fē taimi ne tokoni atu ai e lotú ke ke maʻu ha mālohi fakalaumālie?

  • ʻE tokoni fēfē nai ʻa e fakatomalá ke teuteuʻi kitautolu ki he kahaʻú?

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau muimui ʻi he kau palōfitá mo e kau ʻaposetolo moʻuí?

  • Te tau fakaafeʻi fēfē ʻa e laumālie ʻo e fakahaá ki heʻetau moʻuí?

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻo lahi e 3 Nīfai 4:7–12. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú pea fekumi ki he ngaahi founga ne tāpuekina ai e kakaí koeʻuhí ko ʻenau mateuteu fakalaumālié mo fakatuʻasinó.

  • Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoni kuó ke ako mei he fakamatala ko ʻení? (ʻI hono vahevahe ʻe he kau akó ʻenau ngaahi talí, fakamamafaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau mateuteu fakalaumālie mo fakatuʻasinó, ʻe fakamālohia kitautolu ʻe he ʻEikí ke ikunaʻi e ngaahi faingataʻá.)

Fakamatala fakanounouʻi e 3 Nīfai 4:13–29 ʻi hono fakamatalaʻi ne ikunaʻi ʻe Leikoneose mo hono kakaí ʻa e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní pea tamateʻi honau kau takí. Lau leʻo lahi e 3 Nīfai 4:30–33. Fakaafeʻi e kau akó ke nau muimui ʻi hono laú, pea fekumi ki he founga ʻo e tali ʻa e kakaí ki he ikuna ko ʻení.

  • Ko e hā e tōʻonga ʻo e kakaí hili hono fakahaofi kinautolu ʻe he ʻEikí mei honau ngaahi filí?

  • Ne pehē ʻe he kakaí ko e hā e tupunga ʻo hono fakahaofi kinautolu mei he kau kaihaʻa ʻa Katianetoní? (Ko ʻenau fakatomala mo e loto fakatōkilalo mo e lelei ʻa e ʻOtuá. Mahalo te ke fie maʻu ke fakamahinoʻi ʻi heʻetau fakatomala mo loto fakatōkilaló ʻe poupouʻi kitautolu mo fakahaofi ʻe he ʻOtuá mei heʻetau ngaahi faingataʻaʻiá.)

Mahalo te ke fie maʻu ke vahevahe ha aʻusia ne ke fakafalala ai ki he ʻOtuá peá Ne tokoniʻi koe ke ke kātaki pe ikunaʻi ha faingataʻa. Mahalo te ke fakaafeʻi ha tokotaha ako pe toko ua ke na vahevahe ha aʻusia pehē.

Fakaafeʻi ha toko taha ako ke ne lau leʻo lahi e 3 Nīfai 5:1–4. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú pea fekumi ki he meʻa ne fai ʻe he kau Nīfaí koeʻuhí ko e tokoni mo e ngaahi tāpuaki ʻoku nau maʻu ʻi heʻenau tau mo e kau kaihaʻa ʻa Katianetoni. ʻI hono vahevahe ʻe he kau akó e meʻa ne nau ʻiló, fakamamafaʻi ko e taha ʻo e ngaahi founga e tali ʻa e kakaí ko hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé.

3 Nīfai 5:8–26

ʻOku toe fakafoki mai ʻa e melinó ki he kakaí; ko hono fakamatalaʻi ʻe Molomona ʻene fakanounouʻi ʻo e ngaahi lekōtí

Talaange ki he kau akó ʻoku kau ʻi he toenga ʻo e 3 Nīfai 5 ʻa e fakamatala ʻa Molomona ki heʻene fakanounouʻi ʻa e lekōtí. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo e 3 Nīfai 5:12–15, pea fekumi ki he meʻa ne lea ʻaki ʻe Molomona kau ki hono fatongia ke tohi ha fakanounou ʻo e ngaahi lekooti ʻa Nīfaí.

  • Ko e hā ʻa e moʻoni kuó ke ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻokú ne fakamatalaʻi hotau fatongia ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisi? (Neongo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi foʻi lea kehe, ʻoku totonu ke nau ʻilo ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻI heʻete hoko ko e ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻi ai hotau fatongia ke akoʻi ki he niʻihi kehé ʻa e hala ki he moʻui taʻengatá. Mahalo te ke fie maʻu ke tohi ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakamahinoʻi ko e taha ʻo e ngaahi founga mahuʻinga te tau lava ʻo fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ki he ʻEikí he ngaahi tāpuaki ʻokú Ne ʻomai maʻatautolú, ko hono tokoniʻi e niʻihi kehé ke nau haʻu kiate Ia pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki tatau ko iá. Kole ki he kau akó ke nau fokotuʻu ha ngaahi founga ʻe niʻihi ʻi heʻenau hoko ko ha ākongá, te nau lava ʻo akoʻi ai e niʻihi kehé ki he founga ʻo e moʻui taʻengatá. Fakalotolahiʻi e kau akó ke nau fili ha taha pe ua ʻo e ngaahi fokotuʻutuʻu ko ʻeni ki hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí pea fekumi ʻi he faʻalotu ki he tokoni ʻa e ʻEikí ʻi hono fai ʻo e meʻa ʻoku nau fie fakahokó.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

3 Nīfai 2:15. “Naʻe toʻo meiate kinautolu ʻa honau malaʻiá”

Ki ha tokoni ke mahino ʻa e fakamalaʻia ne fai ki he kau Leimaná, vakai ki he fakamatala ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmitá ʻi he lēsoni 27, ʻi lalo he fokotuʻu ki hono akoʻí ʻi he 2 Nīfai 5:19–25. Vakai foki ki he fakamatala mo e puipuituʻa ʻo e ʻAlamā 3:6–17 ʻi he fakaʻosinga ʻo e lēsoni 70.

3 Nīfai 2:5–8. Tohi māhina ʻa e kau Nīfaí

ʻI he kotoa honau hisitōliá, ne fakaʻaongaʻi ʻe he kau Nīfai ha founga lau taimi kehekehe ʻe tolu ʻi heʻenau tohi māhiná: (1) ko e taimi ne mavahe ai ʻa Līhai mei Selusalemá; (2) ko e taimi ne liliu ai ʻa e puleʻangá mei he ngaahi tuʻí ki he fakamāú; mo e (3) taimi ne fakahaaʻi ai e fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai ʻiloʻi pau ʻa e taimi ne kamata ʻilo ai ʻe he kau Nīfaí ʻenau tohi māhiná mei he taimi ne ʻaloʻi ai ʻa Sīsū Kalaisí, ka naʻe fakamahinoʻi ʻe Molomona ʻa e liliu ko ʻení ʻi he 3 Nīfai 2:7–8.

Meʻa ne Hokó

Fakafuofua ki he Taimi Hono Fakaʻaongaʻí

Potu Folofolá

Mei he taimi ne mavahe ai ʻa Līhai mei Selusalemá

600–92 K.M.

1 Nīfai 1Mōsaia 29

Mei he taimi ne liliu ai e puleʻangá mei he ngaahi tuʻí ki he kau fakamāú

92 K.M.T.S. 1

Mōsaia 293 Nīfai 1

Mei he taimi ne fakahaaʻi mai ai e fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi ʻo Sīsū Kalaisí

T.S. 1–421

3 Nīfai 1Molonai 10

Paaki