Laipelí
Hilamani


Talateu ki HE Tohi ʻa Hilamaní

Ko e hā ʻoku tau ako ai e tohí ni?

‘I he ako e kau akó ʻa e tohi ʻa Hilamaní, te nau ako ai mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga mo e ngaahi akonaki ʻa ha kau tangata maʻongoʻonga hangē ko Hilamaní, hono ongo foha ko Nīfai mo Līhaí, pea mo Samuela ko e tangata Leimaná, ʻa ia ne nau talangofua ʻi he lototoʻa ki he ʻEikí mo fakamoʻoni kiate Ia. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngāue ʻa e kau tangatá ni ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá ʻa e mālohi ke tokoni ki Heʻene kau tamaioʻeikí ʻi hono fakahoko Hono finangaló pea ʻe lava ʻe he ngāue ʻa ha niʻihi angatonu fakafoʻituitui ke tāpuekina ha lauiafe. ʻE toe ako foki ʻa e kau akó fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e hīkisiá, faiangahalá, mo e ngaahi kautaha fufuú.

Ko hai naʻá ne hiki ʻa e tohí ni?

Naʻe fakatahatahaʻi mo fakanounouʻi ʻe Molomona ʻa e ngaahi lekōtí mei he ʻū lauʻi peleti lalahi ʻa Nīfaí ke maʻu ʻa e tohi ʻa Hilamaní. Naʻe fakatauhingoa ʻa e tohí kia Hilamani, ʻa ia ko e foha ʻo Hilamani ko e mokopuna ʻo ʻAlamā ko e Siʻí. Naʻe maʻu ʻe Hilamani ʻa e ngaahi lekōtí meia Sipiloni, ʻokú ne tamai ʻaki, pea naʻe hoko ko ha tuʻi fakamaau angatonu ʻi he kau Nīfaí. Naʻá ne akoʻi hono ongo foha ko Nīfai mo Līhaí ke na tauhi ʻa e ngaahi fekaú pea mo manatuʻi hona Huhuʻí pea ke hoko Ia ko e makatuʻunga ʻo ʻena moʻuí (vakai, Hilamani 5:9–14). Naʻe ueʻi ʻa Nīfai mo Līhai ʻe he ngaahi akonaki ko ʻení mo ʻena hohaʻa ki he faiangahala ʻa e kakaí, peá na malanga ʻaki ai ʻa e fakatomalá ki he kau Nīfaí mo e kakai Leimaná. Naʻe tukuange ʻe Nīfai hono tuʻunga ko e tuʻi fakamaau lahí ke fakahoko ʻeni. Hili e ului ha kau Leimana ʻe toko lauiafe, ne ueʻi ha palōfita Leimana naʻe ui ko Samuela, ke ne malanga ʻaki ʻa e fakatomalá mo kikite ʻi he lotolotonga ʻo e kau Nīfaí. ʻOku toʻo e tohi ʻa Hilamaní mei he ngaahi lekooti naʻe tauhi lolotonga ʻa e pule mo e ngaahi ngāue ʻa Hilamaní (Hilamani 1–3) mo Nīfaí (Hilamani 4–16). Naʻe kau ʻi he ngaahi lekooti ʻa Nīfaí ha ngaahi kikite mo e ngaahi akonaki ʻa Samuela ko e tangata Leimaná.

Ko hai naʻe fakataumuʻa ki ai e tohí ni pea ko e hā hono ʻuhingá?

Naʻe hiki ʻe Molomona ʻa e tohi ʻa Hilamaní maʻá e kakai ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻa ia te nau maʻu ʻene lekōtí. Pea hangē ko ʻene ngaahi fakanounou kehe mei he ngaahi lauʻi peleti lalahi ʻa Nīfaí, ʻoku fakamoʻoni ʻa e tohi ʻa Hilamaní ki he fakalangi mo e misiona huhuʻi ʻo Sīsū Kalaisí (vakai, Hilamani 3:27–30; 5:9–12; 8:13–23; 14:1–29; 16:4–5).

Ko e fē taimi mo e feituʻu naʻe hiki aí?

ʻOku ngalingali ko e ngaahi lekooti totonu naʻe fakaʻaongaʻi ko e maʻuʻanga fakamatala ki he tohi ʻa Hilamaní naʻe hiki ia ʻi he vahaʻa ʻo e 52 K.M. mo e 1 K.M. Naʻe fakanounouʻi ʻe Molomona ʻa e ʻū lekooti ko iá ʻi he vahaʻa nai ʻo e T.S. 345 mo e T.S. 385. Naʻe ʻikai ke lekooti ʻe Molomona ia ʻa e feituʻu naʻe ʻi ai ʻi heʻene fakatahatahaʻi e tohi ko ʻení.

Ko e hā e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻoku makehe ai e tohí ni?

ʻOku fakafōtunga ʻe he tohi ʻa Hilamaní e lahi ange ʻa e fetōʻaki ʻa e kau Nīfaí ʻi he māʻoniʻoní mo e faiangahalá ʻi ha toe taimi ʻi honau hisitōliá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he tohí ha ngaahi meʻa lahi ne hoko ʻi he fekeʻikeʻi, tau, fakapō pea mo e ngaahi kautaha fufuú. ʻOkú ne toe fakafeʻiloaki mai mo fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tōʻonga ʻa e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní, ʻa e ngaahi ngāue ʻo e fakapoʻulí ne iku ai ki hono fakaʻauha ʻo e Nīfaí (vakai,Hilamani 2:13–14). ʻOku toe makehe foki ʻa e tohi ʻa Hilamaní he ʻokú ne fakamatalaʻi ha vahaʻataimi naʻe ului ai ha “tokolahi ange ʻo kinautolu” kau Leimaná pea “lahi ange ʻenau māʻoniʻoní ʻi he kau Nīfaí” (Hilamani 6:1). ʻIkai ngata ai, ʻokú ne fakahaaʻi e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻoku foaki ki Heʻene kau palōfitá, ʻo hangē ko e taimi naʻe fakahaaʻi ai ʻe Nīfai ʻa e tokotaha naʻá ne fakapoongi ʻa e tuʻi fakamaau lahí mo kikiteʻi ʻa e vetehia ʻa e tokoua ʻo e fakamāú (vakai, Hilamani 8–9) pea mo e taimi naʻe maʻu ai ʻe Nīfai ʻa e mālohi mei he ʻEikí ke faisila mo ne fakaʻaongaʻi ia ke fakahoko mo fakangata ʻa e hongé (vakai, Hilamani 10–11). ʻIkai ko ia pē, ʻi hono fakatolonga ko ia e ngaahi lea ʻa Samuelá, ʻoku ʻi he tohí ni ai ʻa e lekooti pē taha ʻo e malanga ʻa ha palōfita Leimana ki he kau Nīfaí (vakai, Hilamani 13–15). Naʻe kikiteʻi ʻe Samuela ʻi he malanga ko ʻení ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e ʻaloʻi mo e pekia ʻa Sīsū Kalaisí.

Fokotuʻutuʻú

Hilamani 1–3 Ko hono fakapoongi ha ongo tuʻi fakamaau ʻe toko ua ko Peihōlani mo Peikumenai. Ko hono tekeʻi ʻe Molonaihā ha ʻohofi ʻa e kau Leimaná naʻe taki ʻe Kolianitomuli. ʻOku fakapoongi ʻa Kisikumeni ʻi he lolotonga ʻo ʻene feinga ke fakapoongi ʻa Hilamani, ko e tuʻi fakamaau foʻou ne toki fokotuʻú. Neongo hono fakamafola ʻe Katianetoni mo ʻene kau kaihaʻá ʻa e ngaahi kautaha fufuú, ka ʻoku papitaiso ha kakai ʻe laumano ki he Siasí. ʻOku hoko ʻa Nīfai ko e tuʻi fakamaau hili e pekia ʻa Hilamaní.

Hilamani 4–6 Ko hono puke popula ʻe ha kongakau angatuʻu ʻa e kau Nīfaí mo e kau Leimaná ʻa e ngaahi potufonua faka-tongá, kau ai ʻa Seilahemala. ʻOku fakaʻau ʻo vaivai ʻa e kau Nīfaí koeʻuhí ko ʻenau faiangahalá. Ko hono foaki ʻe Nīfai ʻa e nofoʻanga ʻo e fakamāú kia Sisolami. Ko hono manatuʻi ʻe Nīfai mo Līhai ʻa e ngaahi lea ʻa ʻena tamai ko Hilamaní, peá na ngāue mateaki ki hono malanga ʻaki ʻo e ongoongoleleí. Ne fakatomala ha tokolahi ʻo e kau angatuʻú mo foki ki he kau Nīfaí. Naʻe ului ha tokolahi ʻo e kakai Leimaná ʻi he hili hono maluʻi fakaofo ʻe he ʻEikí ʻa Nīfai mo Līhai ʻi he fale fakapōpulá, pea nau fakafoki ʻa e fonua ne nau puke fakamālohí ki he kau Nīfaí. Lolotonga ha vahaʻa taimi tuʻumālie, naʻe fakautuutu ai e tokolahi ʻo e kau kaihaʻa ʻa Katianetoní. Ne kau ha tokolahi ʻo e kau Nīfaí heʻenau faiangahalá, ʻo tupunga ai e faiangahala ʻa e puleʻanga ʻo e kau Nīfaí.

Hilamani 7–12 ʻOku lotu ʻa Nīfai ʻi he funga taua ʻi heʻene ngoué mo fakatokanga ki he kakaí ke nau fakatomala. ʻOkú ne leaʻaki ha ngaahi fakamoʻoni ʻa ha tokolahi ne nau kikiteʻi ʻa Kalaisi. ʻOkú ne fakahā foki ʻa Sisolami, ko e tuʻi fakamāú, kuo fakapoongi ʻe hono tokoua ko Seianitumí. ʻOku maʻu ʻe Nīfai ʻa e mālohi ke faisilá mo hoko atu hono malangaʻi ʻo e fakatomalá. ʻOkú ne kole ki he ʻEikí ke fetongi e ngaahi tau ʻa e kau Nīfaí ʻaki ha honge, pea hili ʻa e fakatomala ʻa e kakaí, naʻe ʻomi ʻe heʻene ngaahi lotú ha ʻuha ke fakangata ʻa e hongé. Naʻe toe mafola ʻa e fekeʻikeʻí mo e faiangahalá ʻi he kakaí hili ha kiʻi vahaʻataimi nounou ʻo e tuʻumālie mo e melino. ʻOku tangilaulau ʻa Molomona ʻi he ngaahi founga taʻepau mo fakavalevale ʻa e tangatá.

Hilamani 13–16 ʻOku fakatokanga ʻa Samuela ko e tangata Leimaná ki he kau Nīfaí ke nau fakatomala, kikiteʻi honau fakaʻauhá, mo tomuʻa fakahā ʻa e ngaahi fakaʻilonga fekauʻaki mo e ʻaloʻi mo e pekia ʻa Sīsū Kalaisí. Ko kinautolu ʻoku tui ki heʻene ngaahi leá ʻoku papitaiso. Neongo ia, ko e tokolahi taha ʻo e kakaí naʻa nau fakasītuʻaʻi ʻa Samuela mo liʻaki ʻa e ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi meʻa fakaofo naʻe fakahaá.

Paaki