Laipelí
Lēsoni 44: Sēkope 2:12–35


Lēsoni 44

Sēkope 2:12–35

Talateú

Makatuʻunga ʻi he tuʻu maʻu ʻa Sēkope ʻi hono fatongia ko ha taki lakanga fakataulaʻeikí, naʻá ne uki hono kakaí ke fakatomala, ʻo fakatokanga kiate kinautolu kau ki he ngaahi angahala ʻo e hīkisiá mo e anga taʻe maʻa fakasekisualé. Naʻá ne akonaki ʻo kau ki he ngaahi fakatuʻutāmaki mo e ngaahi nunuʻa ʻo e ongo angahala lalahi ko ʻeni ʻoku mafola lahí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sēkope 2:12–21

ʻOku valokiʻi ʻe Sēkope hono kakaí heʻenau hīkisiá

Hiki ʻeni ʻi he palakipoé: paʻangá, potó, ngaahi kaungameʻá, talēnití, ʻilo ki he ongoongoleleí. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he ngaahi tāpuaki kuo foaki ange ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻi he ngaahi meʻa ko ʻení. Poupouʻi kinautolu ke nau fakakaukauloto ki he ngaahi ongo ʻoku nau maʻu kau ki he ngaahi tāpuakí ni lolotonga ʻenau ako ʻa e Sēkope 2.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Sēkope 2:12–13. Fakaafeʻi e toenga ʻo e kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo feinga ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ne fekumi ki ai ʻa e tokolahi ʻo e kau Nīfaí.

Hili e tali ʻa e kau akó, fakamahinoʻi ange ne tala ʻe Sēkope ki hono kakaí naʻa nau maʻu e koloá ʻi he “toʻukupu ʻo e māfimafí.” Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e foʻi lea māfimafí ʻoku ʻuhinga ia ki he ʻOtuá.

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate kitautolu ke tau manatuʻi ʻoku mei heʻetau Tamai Hēvaní ʻa hotau ngaahi tāpuakí?

  • Fakatatau ki he Sēkope 2:13, ko e hā ne hīkisia ai ʻa e tokolahi ʻo e kau Nīfaí?

Fakakaukau ke fakaʻaongaʻi ʻa e konga ko ʻeni mei he Ngaahi Vitiō ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he taimi te ke akoʻi ai ʻa e konga ko ʻení (vakai ki he Ngaahi Vitiō ʻo e Tohi ʻa Molomoná: Ngaahi Fakahinohino ki he Faiako Seminelí).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí. Kole ki he kalasí ke nau fanongo ki he ngaahi fakakaukau kau ki he ʻuhinga ʻo e hīkisiá:

“Ko e ʻelito ʻo e hīkisia ʻa e moʻui fakavahavahaʻá, koeʻuhí ʻoku kamata maʻu ʻaki pē ʻa e lea “Sio ki hoku fakaʻofoʻofá mo e ngaahi meʻa lahi kuó u lavá,’ pea fakaʻosi ʻaki maʻu pē ʻa e ʻKo ia ai, ʻoku ou sai ange au ʻiate koe.’ …

“… Ko e angahala ʻeni ʻo e ʻFakamālō ki he ʻOtuá he ʻoku ou makehe ange au ʻiate koe.’ ʻOku fakatefito ia ʻi he fakaʻamu ke fakatokangaʻi pe fakaʻilongaʻí. Ko e angahala ia ʻo e sanitunguá” (“Hīkisiá mo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 56).

Poupouʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto fakalongolongo pe kuo nau halaia nai ʻi he angahala ʻo e fakakaukau ʻoku nau sai ange ʻi ha taha kehé.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Sēkope 2:14–16. Kole ki he kalasí ke nau kumi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e hīkisiá. Kole ange ke nau fakahā mai ʻa e meʻa ʻoku nau ʻiló.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku maʻu ai ʻe he hīkisiá ʻa e mālohi ke “fakaʻauha ʻa [hotau] laumālié”? Sēkope 2:16

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Sēkope 2:17–21. Kole ange ke nau kumi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau akoʻi mai ʻa e founga te tau lava ʻo ikunaʻi ʻaki e hīkisiá mo e ngaahi tōʻonga taʻe feʻunga kau ki he tuʻumālie fakamatelié. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau ʻiló. Hili ʻenau ako e ngaahi vēsí ni, fakaafeʻi kinautolu ke nau fili ha kupuʻi lea ʻe taha kuo nau ʻilo. ʻOange ha faingamālie ki ha kau ako tokolahi ke nau fakamatalaʻi ʻa e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe he ngaahi kupuʻi lea kuo nau filí ke tau ikunaʻi ʻa e hīkisiá mo e tōʻonga taʻe feʻunga ʻi he tuʻumālie fakamatelié. (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange foki ke lau ʻe he kau akó ʻa e ngaahi potufolofolá ni ko e konga ia ʻo e ʻekitivitī ko ʻení: 1 Ngaahi Tuʻi 3:11–13; Maʻake 10:17–27, kau ki ai ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he futinouti 27a; 2 Nīfai 26:31; ʻAlamā 39:14; T&F 6:7.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ke fekumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá? ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ke maʻu ha ʻamanaki lelei ʻia Kalaisí?

  • ʻOku lava fēfē ʻe he fekumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo maʻu ha ʻamanaki lelei ʻia Kalaisí ʻo tākiekina ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukau ki he tuʻumālié mo e ngaahi koloa fakamatelié?

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukauloto ki he founga te nau fakamatala fakanounouʻaki ʻa e tefitoʻi meʻa mahuʻinga ʻi he Sēkope 2:12–21 ki ha tokotaha ako ʻoku liʻaki kalasi he ʻahó ni. ʻOange ha faingamālie ki ha kau ako ʻe toko ua pe toko tolu ke nau vahevahe ʻa e meʻa te nau lea ʻakí. Mahalo ʻe fakamatalaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi. Fakapapauʻi ʻoku mahino kiate kinautolu ʻoku totonu ke tau fekumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo māʻolunga ange ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi meʻa kehé. ʻOange ha taimi ki he kau akó ke nau tohi ʻi heʻenau tohinoa ki he ako folofolá pe pepa fakamatala fakakalasí kau ki ha founga ʻe taha te nau lava ʻo fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi faingamālie kuo foaki ange ʻe he ʻEikí kiate kinautolú ke langa ʻaki ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo faitāpuekina ai e moʻui ʻa e niʻihi kehé.

Sēkope 2:22–35

ʻOku valokiʻi ʻe Sēkope ʻa e kakai kuo nau maumauʻi e fono ʻo e angamaʻá

Hiki ʻi he palakipoé ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoní:

[“Ko e angahala fakatupu ʻauha ʻo e toʻu tangatá ni ko e …”]

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakakaukau ki he founga naʻe mei fakaʻosi ʻaki ʻe Palesiteni Penisoni ʻa e sētesí ni. Peá ke toki lau leva ʻa e lea ko ʻení:

“Ko e angahala fakatupu ʻauha ʻo e toʻu tangatá ni ko e feʻauakí [anga taʻe maʻa fakasekisualé]. Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefá, ko e tupuʻanga ʻeni ʻo e ngaahi ʻahiʻahi, ngaahi fefusiaki, mo e ngaahi faingataʻa lahi ange ki he kaumātuʻa ʻo ʻIsilelí ʻi ha toe meʻa kehe” (The Teachings of Ezra Taft Benson [1988], 277).

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Sēkope 2:22–23, 28, ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi lea mo e ngaahi kupuʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Sēkope ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e mamafa ʻo e feʻauakí. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e feʻauakí ki he angahala fakasekisualé.) Kole ki he kau akó ke nau vahevahe ʻa e ngaahi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau ʻiló.

Ke tokoniʻi e kau akó ke mahino kiate kinautolu ʻa e fono ʻo e angamaʻá, lau ʻa e fakamatala ko ʻeni mei he kiʻi tohi Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Kole ki he kau akó ke nau fanongo ki he ngaahi tōʻonga ʻoku totonu ke nau fakaʻehiʻehi mei aí.

“ʻOku mahino pea ʻikai toe liliu e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e haohaoa fakasekisualé. ʻOua naʻá ke fakahoko ha fetuʻutaki fakasekisuale kimuʻa peá ke malí, peá ke anganofo kakato ki ho hoá hili e malí. …

“ʻOua naʻá ke teitei fai ha meʻa ʻe lava ʻo iku ki he maumaufono fakasekisualé. Fakaʻapaʻapaʻi e niʻihi kehé, kae ʻoua naʻa fakaʻaongaʻi kinautolu ko ha meʻa ke fakafiemālieʻi ʻaki ʻa e ngaahi holi koví mo e ngaahi holi siokitá. Kimuʻa he malí, ʻoua naʻá ke ʻuma lolomi mo ha taha, tokoto ʻi he funga ʻo ha taha, pe ala ki he ngaahi konga fūfūnaki mo toputapu ʻo e sino ʻo ha taha, ʻo tatau ai pē pe ʻoku vala pe taʻe vala. ʻOua naʻá ke fai ha faʻahinga meʻa kehe te ne fakatupu ʻa e ngaahi ongo fakasekisualé. ʻOua naʻá ke fakatupu ʻa e ngaahi ongo ko iá ʻi ho sino ʻoʻoú.” (Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú [kiʻi tohi, 2011], 35–36).

Fakamahinoʻi ange, fakatatau ki he Sēkope 2:23–24, naʻe feinga e kakai ʻe niʻihi ʻi he kuonga ʻo Sēkopé ke fakatonuhiaʻi ʻenau ngaahi angahala fakasekisualé.

  • ʻOku anga fēfē ʻa e feinga ʻa e kakaí he taimi ʻe niʻihi ke fakatonuhiaʻi ʻenau anga taʻe maʻa fakasekisualé he ʻahó ni?

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻe lava ke fakahoko ʻe he toʻu tupú ke nau fakaʻehiʻehi ai mei heʻenau moʻulaloa ki he ngaahi ʻahiʻahi fakasekisualé? (ʻE ala kau ʻi he ngaahi talí ʻa e lotua ke maʻu ha mālohí, feohi mo e ngaahi kaungāmeʻa leleí, fili e ngaahi fakafiefia ʻoku leleí, pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tuʻunga mo e ngaahi feituʻu ʻe ngalingali ke hoko ai ʻa e ʻahiʻahí.)

Mahalo te ke fie fakamahinoʻi ʻoku hā mai ko e taha ʻo e ngaahi angahala ʻa e kau Nīfaí ko e ngāue ʻaki taʻe fakamafaiʻi ʻo e mali tokolahí. Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Sēkope 2:27–30. Kimuʻa ke nau laú, mahalo te ke fie maʻu ke fakamatalaʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea sinifú ki ha fefine naʻe mali fakalao mo ha tangata ka ʻoku māʻulalo ange hono tuʻungá ʻi ha uaifi.

  • Fakatatau ki he Sēkope 2:27, ko e hā e “folofola ʻa e ʻEikí” fekauʻaki mo e maʻu ha uaifi ʻo lahi ange he toko tahá? (Fakapapauʻi ʻoku mahino mei he kamataʻangá, kuo fekau ʻe he ʻEikí ʻoku totonu ke mali ha tangata mo ha uaifi ʻe toko taha. Vakai foki, T&F 49:15–16.)

Fakamatalaʻi ange ko e mali tokolahi taʻe fakamafaiʻí ko ha sīpinga ia ʻo e feʻauakí, pe angahala fakasekisualé. Ko e angahala fakasekisualé ko e angahala mamafa ia ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

  • Fakatatau ki he Sēkope 2:30, ko e fē taimi ʻoku fakamafaiʻi ai e kakai ʻa e ʻEikí ke fakahoko ʻa e mali tokolahí? (ʻI he taimi ʻoku fekau ai ʻe he ʻEikí.)

Fakamahinoʻi ange kuo fekauʻi ʻe he ʻEikí Hono kakaí ke fakahoko e mali tokolahí he ngaahi taimi pau ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní. Hangē ko ʻení, naʻe fakahoko e mali tokolahí ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá ʻe ʻĒpalahame mo Sela (vakai, Sēnesi 16:1–3; T&F 132:34–35, 37) pea mo hona mokopuna ko Sēkopé (vakai, T&F 132:37), pea naʻe fakahoko ia ʻi ha taimi lolotonga e fuofua taimi hono toe fakafoki mai ʻo e Siasí, ʻo kamata ʻia Siosefa Sāmita (vakai, T&F 132:32–33, 53).

Lau leʻolahi ʻa e Sēkope 2:31–35 ke fakamamafaʻi ʻoku ʻi ai e ivi tākiekina fakaʻauha ʻo e anga taʻe-maʻa fakasekisualé ʻi he ngaahi fāmilí. Kole ki he kau akó ke mou lau fakataha ʻo kumi e ngaahi nunuʻa ʻe niʻihi ʻo e anga-taʻemaʻá. Fakamahinoʻi ange neongo ʻoku lea ʻa Sēkope ki he kakai tangatá pē, ka ʻoku mahuʻinga tatau ʻa e fono ʻo e angamaʻá ki he kakai fefiné.

  • Fakatatau kia Sēkope, ʻoku uesia fēfē nai ʻa e fāmilí he taimi ʻoku maumauʻi ai ʻe ha mēmipa ʻo e fāmilí ʻa e fono ʻo e angamaʻá? ʻOku tokoni fēfē ʻeni ke fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai hono maumauʻi ʻo e fono ʻo e angamaʻá ko ha angahala mamafá?

  • ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe ha kakai kei talavou ʻe niʻihi ʻoku lava ke nau maumauʻi e fono ʻo e angamaʻá koeʻuhí ʻoku ʻikai ke fakalaveaʻi ʻe heʻenau ngaahi tōʻongá ha taha kehe. ʻE uesia fēfē ʻe he anga taʻe maʻa ʻa ha taha ʻa e kakai kehé?

Fakakaukau ke lau e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke fakaʻosi ʻaki hono aleaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e angahala fakasekisualé. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fanongo ki he ngaahi nunuʻa ʻo e anga-taʻemaʻa fakasekisualé.

“ʻOku tapui ʻa e ngaahi feohi fakaesino peheé ia ʻe he ʻEikí, ke fai ʻi tuʻa ʻi he tukupā taʻe ngata ʻo e nofo malí, he ʻoku maumauʻi ai ʻa ʻEne ngaahi taumuʻá. ʻOku fakahoko ʻo fakatatau ki Heʻene palaní ʻa hono fakahoko ʻo e ngaahi fetuʻutaki peheé ʻo fakatatau ki he fuakava toputapu ʻo e malí. ʻOku fepaki mo Hono finangaló, kapau ʻe fai ia ʻi ha toe founga kehe. ʻOkú ne fakatupu ʻe ia ha maumau fakaeloto mo fakalaumālie lahi. Neongo ʻoku ʻikai ʻiloʻi ʻe kinautolu ʻoku nau fai iá ʻoku lolotonga hoko ia he taimí ni, ka ʻe toki mahino ia kiate kinautolu ʻamui. ʻOku hanga ʻe he anga taʻe maʻa fakasekisualé ʻo fakatupu ha tūkiaʻanga ke ne taʻofi ʻa e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní meiate kitautolu, fakataha mo hono ngaahi mālohi fakatupulekina, fakamaama, mo e mālohi fakaiviá. ʻOkú ne hanga ʻo fakatupu ha mālohi fakaesino mo fakaeloto mālohi ʻaupito. Pea ʻe ʻikai fuoloa kuó ne fakatupu ha faʻahinga holi ʻoku faingataʻa hono taʻofí, ʻa ia ʻokú ne takiakiʻi atu ʻa e tokotaha ko iá ke ne fai ha angahala ʻoku mamafa angé. ʻOkú ne fakatupu ʻe ia ʻa e siokitá, pea ʻe lava ʻo tupu ai ʻa e ngaahi anga fītaʻa hangē ko e fakamālohí, fakatōtamá, ngaohikoviʻi fakasekisualé, mo e ngaahi hia fakamamahí. ʻOku lava ʻe he ngaahi holi fakaesino peheé ʻo fakatupu ʻa e nofo ʻa e tangata mo e tangatá mo e fefine mo e fefiné, pea ʻoku fakalielia ia pea ʻoku hala ʻaupito.” (“Fai ʻo e Ngaahi Fili ʻoku Totonú,” Tūhulu, Sānuali 1995, 46).

Fakaafeʻi e kau akó ke toe vakaiʻi ʻa e kamataʻanga ʻo e Sēkope 2:28 ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku fiefia ai ʻa e ʻEikí. (Mahalo te ke fie maʻu ke fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e meʻa ʻoku nau ʻiló. Fakapapauʻi ʻoku mahino kiate kinautolu ʻoku fiefia ʻa e ʻEikí ʻi he anga-maʻá.)

  • Makatuʻunga ʻi he meʻa kuo tau aleaʻi he ʻaho ní, ʻokú ke pehē ko e hā ʻoku fiefia ai ʻa e ʻEikí ʻi he anga-maʻá?

Fakakaukau ke fakaʻaliʻali ha tā ho fāmilí. Fai haʻo fakamoʻoni ki he ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu mo ho fāmilí ʻi hoʻomou moʻui ʻaki e fono ʻa e Eikí ki he anga-maʻá. Fakamamafaʻi ange ko e mālohi ke maʻu ha fānaú ko ha meʻaʻofa fakaofo ia mei heʻetau Tamai ʻi Hēvaní he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻo fakatatau ki he ngaahi fakangatangata kuó Ne ʻosi fokotuʻú. Poupouʻi e kau akó ke nau haohaoa mo maʻa koeʻuhí ke lava e ʻEikí ʻo “fiefia ʻi [heʻenau] anga-maʻá” (Sēkope 2:28).

Mahalo te ke fie maʻu ke fai ʻa e fehuʻi ko ʻení ke tokoniʻi e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi fakamoʻoní kau ki hono moʻui ʻaki e fono ʻo e anga-maʻá:

  • Ko e hā e meʻa te ke talaange ki ha taha ʻokú ne pehē kuo ʻosi e taimi ʻo e fono ʻo e angamaʻá pea ʻoku ʻikai ke mahuʻinga? (ʻI he tali ʻe he kau akó ʻa e fehuʻi ko ʻení, ueʻi kinautolu ke nau fakamoʻoni ki he ngaahi tāpuaki ʻo hono moʻui ʻaki e fono ʻo e anga-maʻá, kae ʻikai ko e fakatuʻutāmaki pē ʻo hono ʻikai ke moʻui ʻakí.)

Talaange ki he kau akó ʻokú ke falala ʻe lava ke nau maʻa fakaeangamaʻa. Fakamamafaʻi ange kapau kuo nau faiangahala ʻi he fono ʻo e anga-maʻá, ʻoku totonu ke nau kumi tokoni mei heʻenau pīsopé pe palesiteni fakakoló, ʻa ia te ne lava ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau fakatomala pea hoko ʻo maʻa ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Ngaahi Fakamatala Fakahinohino mo e Puipuituʻá

Sēkope 2:17. “Foaki fie foaki mei hoʻomou koloá”

ʻI he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau fai ʻa e foaki ʻaukaí ke tokoniʻi kinautolu ʻoku masivá. ʻOku poupouʻi kitautolu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke tau loto fie foaki ʻi heʻetau ngaahi foakí. Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e faleʻi kau ki hono lahi ʻo e foakí:

“Ko e hā e lahi ʻo e paʻanga ʻaukai ʻoku totonu ke tau totongí? Siʻoku kāinga, ko e lahi ko ia ʻo ʻetau foaki ke tokoniʻi e masivá, ko ha meʻafua ia ʻo ʻetau fakafetaʻi ki heʻetau Tamai Hēvaní. Te tau lava nai ʻe kitautolu kuo fai tāpuekina lahí, ʻo tukunoaʻi pē ʻa kinautolu ʻoku fie maʻu ʻetau tokoní? Ko e totongi ha paʻanga ʻaukai ʻoku lahí ko e meʻafua ia ʻo ʻetau loto fie mālie ke fakatapui kitautolu ke fakafiemālieʻi e faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé.

“Naʻe ekinaki mai ʻa Misa Melioni G. Lomenī, ʻa ia ne pīsope ʻi hoku uōtí he taimi ne u ʻalu ai ʻo ngāue fakafaifekaú peá ne hoko kimui ko ha mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluaki ʻo e Siasí ʻo pehē: ‘Fakalahi hoʻo foakí ke ke lava foki mo koe ʻo tupulaki ai. ʻOua te ke foaki pē koeʻuhi ke lelei ki he masivá, ka ke foaki koeʻuhí ko hoʻo leleí. Foaki ha meʻa feʻunga ke ke lava ʻo aʻu ai ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi hoʻo fakatapui e ngaahi meʻa ʻokú ke maʻú pea mo ho taimí’”] (“Ko e Fono ʻo e ʻAukaí,” Liahona, Siulai 2001, 88; ko e lea ʻa Marion G. Romney, “The Blessings of the Fast,” Ensign, Siulai 1982, 4).

Sēkope 2:23–30. Mali tokolahí

ʻI he kuonga ʻo Sēkopé, kuo kamata ke fai he niʻihi ʻo e kau Nīfai ʻe ʻa e mali tokolahí, ʻo nau pehē naʻa nau muimui ki he ngaahi sīpinga ʻa Tēvita mo Solomoné. Naʻe fakahalaiaʻi ʻe Sēkope ʻa e ngāué ni ʻaki e ʻuhinga ʻe ua:

  1. Kuo fekau ʻe he ʻEikí ki he kakai ko ʻení, ʻo fakafou ʻi he palōfita ko Līhaí, ke ʻoua te nau kau ʻi he mali tokolahí (vakai, Sēkope 2:27, 34).

  2. Naʻe ʻikai ke hoko ʻa Tēvita mo Solomone ko ha faʻifaʻitakiʻanga taau. Neongo naʻá na mali mo e ngaahi uaifi tokolahi ko hono fakahoko e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ʻi hona kuongá, ka naʻá na toe fakahoko foki ha ngaahi angahala fakasekisuale mamafa. (vakai, Sēkope 2:24; T&F 132:38–39).

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻo fekauʻaki mo e mali tokolahí,, “He kapau te u loto… ke fakatupu ha hako kiate au, te u fekau ki hoku kakaí; he ka ʻikai kuo pau ke nau tokanga ki he fekau ko ʻení” (Sēkope 2:30). ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko e fekau lahi ʻa e ʻEikí ke ʻoua naʻa fai ʻa e mali tokolahí. Neongo ia, te Ne ala fekau Hono kakaí ke fai ʻa e mali tokolahí ʻi ha taimi te Ne fie maʻu ai ke “fakatupu ha hako” kiate Iá—ʻi hono fakalea ʻe tahá, ʻi ha taimi ʻokú Ne fie maʻu ai Hono kakaí ʻi ha kiʻi vahaʻa taimi nounou, ke ʻomi ha fānau tokolahi ange ki he māmaní ʻa ia ʻe fāʻeleʻi kinautolu ʻi he fuakavá pea ohi hake ʻi ha ngaahi ʻapi ʻoku fakatefito ʻi he ongoongoleleí. Naʻe muimui ʻa e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke fai ʻeni ʻi ha ngaahi taʻu lolotonga e ngaahi taʻu 1800 tupú ko ʻenau talangofua ki he fakahinohino mei he ʻOtuá ʻi ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (vakai, T&F 132). ʻI he 1890, ʻi he taimi kuo liliu ai e ngaahi tuʻunga ʻi he Siasí mo e ngaahi lao ʻo e ʻIunaiteti Siteití, naʻe toʻo ʻe he ʻEikí ʻEne fakaʻatā ke fai ʻení ʻi ha fakahā kia Palesiteni Uilifooti Utalafi, ʻa ia naʻá ne hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí he taimi ko iá (vakai, T&F, Fanongonongo Fakamafaiʻi 1). Talu mei he taimi ko iá, kuo ʻikai ke toe fakaʻatā ʻe he ʻEikí ʻa e mali tokolahí pe fakamafaiʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ka ʻi ai ha Kāingalotu ʻokú ne fai ʻa e meʻá ni ʻoku totonu ke toʻo ʻene mēmipasipi ʻi he Siasí. Naʻe ako ʻaki ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻo pehē:

“ʻOku ou loto ke fakahā heni, ʻoku ʻikai ke fai ʻi he Siasi ko ʻení ʻa e mali tokolahí. Ko e kakai ʻoku nau fakahoko ʻa e mali tokolahí, ʻoku ʻikai ke nau Siasi kinautolu pea ko honau tokolahi kuo teʻeki pē ke nau kau mai ki he Siasí ni. ʻOku maumauʻi ʻe he faʻahinga ko ʻení ʻa e laó. ʻOku nau ʻosi ʻiloʻi ʻoku nau maumauʻi ʻa e laó. ʻOku totonu ke hilifaki ha ngaahi tautea kiate kinautolu. …

“Kapau ʻe ʻilo ha niʻihi ʻo e kāingalotú ʻoku nau fakahoko ʻa e mali tokolahí ʻoku tuʻusi kinautolu mei he Siasí, ʻa ia ko e tautea mamafa taha ia ʻoku lava ke fakahoko ʻe he Siasí. He ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻenau maumauʻi ʻa e lao ʻo e fonuá, ka ʻoku toe maumauʻi foki mo e lao ʻo e Siasí ni. ʻOku haʻihaʻi kimautolu ʻe ha taha ʻo e ngaahi tefito ʻo ʻemau tuí. ʻOku pehē ai, ‘ʻOku mau tui ʻoku totonu ke fakaongoongo ki he ngaahi tuʻi, kau palesiteni, kau pule, mo e kau fakamaau fakapuleʻanga, ʻi he talangofua, fakaʻapaʻapaʻi , mo poupou ki he laó’ (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:12). …

“ʻI he senituli ʻe taha pe lahi ange ai he kuohilí, naʻe fakahā mahino mai ʻe he ʻOtuá ki Heʻene Palōfita ko Uilifooti Utalafí ke taʻofi ʻa e mali tokolahí ʻo ʻoua ʻe toe hoko atu, ʻa ia ko hono ʻuhingá ʻoku fepaki ia he taimí ni mo e fono ʻa e ʻOtuá. Pea aʻu pē ki he ngaahi fonua ʻoku ngofua ai ʻa e mali tokolahí ʻi he lao fakafonuá mo e lao fakalotú, ʻoku akonaki ʻaki ʻe he Siasí ʻa e mali pē ki he toko taha pea ʻoku ʻikai tali ke kau mai ki he Siasí ʻa kinautolu ʻoku nau fakahoko ʻa e mali tokolahí” (“Ko e Hā e Fehuʻi ʻa e Kakaí Fekauʻaki mo Kitautolú?” Liahona Sānuali 1999, 71–72).

Paaki