Laipelí
Lēsoni 99: ʻAlamā 42


Lēsoni 99

ʻAlamā 42

Talateú

Naʻe fakaʻosi ʻe ʻAlamā ʻene faleʻi ki hono foha ko Kolianitoní ʻaki ʻene fakamatalaʻi ange kuo ʻomi ʻe he Tamai Hēvaní ha founga maʻanautolu kau faiangahalá ke nau maʻu ai ʻa e ʻaloʻofá. Naʻá ne akoʻi ʻoku fie maʻu ʻe he fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá ke tuʻusi e kau faiangahalá mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. Peá ne fakamoʻoni ʻe hanga ʻe Sīsū Kalaisi ʻo “fakalato ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú” (ʻAlamā 42:15) ʻaki ʻEne mamahi maʻá e faʻahinga kotoa kuo faiangahalá pea ʻomi ʻa e ʻaloʻofá maʻá e kau fakatomalá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

ʻAlamā 42:1–14

ʻOku akoʻi ʻe ʻAlamā ʻa Kolianitoni kau ki he fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá

Kimuʻa pea fai ʻa e kalasí, tā ha ngaahi seti faingofua pē ʻo ha ngaahi meʻafua he palakipoé, hangē ko ia ʻoku hā atu he peesi ko ʻení. (ʻOua naʻa tohi ha ngaahi foʻi lea ki ai kae ʻoua ke fakahinohino atu ke ke fai ia ʻi he lēsoní. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ki he kau akó ke nau tā e fakatātā ko ʻení ʻi heʻenau pepa akó pe tohinoa ako folofolá. )

Hiki ʻa e sētesi ko ʻení ʻi ʻolunga he ngaahi meʻafuá: ʻOku ou fie maʻu ke totonu ʻa e Fakamaau Fakaʻosí.

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki honau nimá ki ʻolunga kapau ʻoku nau tui ki he sētesi he palakipoé.

  • Ko e hā ʻokú ke fie maʻu ai ke totonu ʻa e Fakamaau Fakaʻosí?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e foʻi lea ko e totonu ?

Fokotuʻu ange ko e foʻi lea ko e totonu ʻoku ʻuhinga ia ki hono maʻu ʻo e meʻa ʻoku taau ke ke maʻú. ʻOku fekauʻaki ʻa e fakakaukau ʻo e totonú mo e foʻi lea fakafolofola ko e fakamaau totonu. Tohiʻi ʻa e foʻi lea ko e Fakamaau Totonu ʻi he palakipoé ʻi lalo ʻi he ngaahi meʻafuá.

Ke tokoniʻi e kau akó ke mahino kiate kinautolu ʻa e fakakaukau ʻo e fakamaau totonú, kole ki ha tokotaha ako ke ne lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Tālini H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

“ʻOku lahi e ngaahi ʻuhinga ʻo e Fakamaau Totonú. Ko e taha ko e potupotutataú. Ko ha fakaʻilonga manakoa ʻo e fakamaau totonú ko e ngaahi meʻafua ʻoku potupotutataú. Ko ia ai, ko e taimi ʻoku maumauʻi ai e ngaahi lao ʻa e tangatá, ʻoku angamaheni ʻaki hono fie maʻu ʻe he fakamaau totonú ha tautea ke fakahoko, ha tautea te ne fakafoki ʻa e potupotutataú [ki he ngaahi meʻafuá]. …

“[Ko e] ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻoku tokanga tatau pē ki he fakamaau totonú. Ko e fakakaukau ʻo e fakamaau totonú ʻa ē ʻoku totonu ke maʻu ʻe ha tahá ko e fakakaukau ʻoku makatuʻunga ʻi he ngaahi folofolá kotoa ʻa ē ʻoku lea ʻi hono fakamaau ʻo e tangatá ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué” (“Sins, Crimes, and Atonement” [lea ki he kau faiako fakalotu ʻa e CES, Feb. 7, 1992], 1, si.lds.org).

Fakamatalaʻi ange naʻe hohaʻa ʻa e foha ʻo ʻAlamā ko Kolianitoní ki he totonu ʻo e Fakamaau Fakaʻosí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ʻAlamā 42:1 kae kumi ʻe he kalasí e meʻa naʻe fakakaukau ʻa Kolianitoni ʻe taʻe totonu, pe fakamaau taʻe totonu, kau ki he Fakamaau Fakaʻosí.

  • Ko e hā e meʻa naʻe ongoʻi ʻe Kolianitoni naʻe taʻe totonú? (Ke tuku pe ke ʻave ʻa e kau angahalá ki ha tuʻunga ʻo e mamahí.)

  • Ko e hā naʻe fie maʻu ai ʻe Kolianitoni ke tui naʻe taʻe totonu ke tauteaʻi ʻa kinautolu kuo faiangahalá? (Kapau ʻe fie maʻu ʻe he kau akó ke fakamanatu ange naʻe fefaʻuhi ʻa Kolianitoni mo e ngaahi angahala lahi, ʻai ke nau sio ki he ʻAlamā 39:2–3.)

  • Kapau ʻoku ʻuhinga ʻa e fakamaau totonú ki hono maʻu e meʻa ʻoku taau ke te maʻú pea mo hono tauteaʻi kitautolu ʻi heʻetau ngaahi angahalá, ʻe fakahohaʻasi fēfē kitautolu ʻe he meʻá ni? (ʻOku tau faiangahala kotoa pē pea ʻoku tau moʻulaloa ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú.)

Fakanounouʻi ʻa e ʻAlamā 42:2–11 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe ʻAlamā ʻa e meʻa naʻe hohaʻa ki ai ʻa Kolianitoní. Naʻá ne akoʻi ange naʻe ʻomi ʻe he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ha tuʻunga hinga ʻa ia kuo pau ke nau aʻusia ʻa e mate fakasinó mo e mate fakalaumālié (vakai, ʻAlamā 42:9). Naʻá ne fakamatalaʻi foki kapau he ʻikai ha founga ke mavahe ai mei he tuʻunga hinga ko ʻení, ʻe mamahiʻia e laumālie kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea ʻe motuhi atu ʻa kinautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo taʻe ngata. (vakai, ʻAlamā 42:11).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ʻAlamā 42:12. Fakamatalaʻi ange ʻoku fakamamafaʻi ʻe he veesi ko ʻení naʻe ʻomi e Hingá mo hono ngaahi nunuʻá, kau ai e motuhi atu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻe he talangataʻa ʻa ʻĀtama ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Tokoni ki he kau akó ke mahino kiate kinautolu ko e taimi ʻoku tau talangataʻa ai ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá—ʻi he taimi ʻoku tau faiangahala aí—ʻoku tau fakamavaheʻi fakalaumālie kitautolu mei he ʻOtuá pea tau moʻulaloa ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú. (Mahalo te ke fie fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:2.) Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e ʻAlamā 42:14, ʻo kumi ʻa e nunuʻa ʻoku fie maʻu ʻe he fakamaau totonú ki he talangataʻá.

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e “motuhi atu” mei he ʻao ʻo e ʻOtuá? (Ke fakamavaheʻi mei he ʻOtuá pea ʻikai lava ke toe foki ʻo nofo ʻi Hono ʻaó. Mahalo te ke fie fakahā foki ko e taimi ʻoku tau faiangahala aí, ʻoku tau fakamavaheʻi ai kitautolu mei he takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ko e mēmipa ʻo e Toluʻi ʻOtuá.)

ʻI he palakipoé, tānaki atu ʻa e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení Talangataʻa pe faiangahala mo e Motuhi atu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ki he fakatātaá, hangē ko ia ʻoku hā atu ʻi laló.

ʻĪmisi
meʻafua

Mei he meʻa kuó ke ako ʻi he ʻAlamā 42:1–14, te ke fakanounouʻi fēfē ʻi ha sētesi ʻe taha ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he fono ʻo e fakamaau totonú he taimi ʻoku faiangahala ai ha taha fakafoʻituituí? (Hiki ʻa e moʻoni ko ʻení he palakipoé ʻi lalo he ngaahi meʻafuá: Koeʻuhí ko ʻetau talangataʻá, ʻoku fie maʻu ʻe he fono ʻo e fakamaau totonú ke motuhi atu kitautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke hiki ʻe he kau akó ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau folofolá ofi ki he ʻAlamā 42:1–14.)

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e ʻAlamā 42:18, ʻo kumi ki he nunuʻa ʻe taha ʻo e faiangahalá.

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e tautea ʻo e konisēnisí?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki ha taimi ne nau aʻusia ai ha fakameʻapangoʻia mo ha mamahi pe ko e mavahe ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní koeʻuhí kuo nau faiangahala. Kole ange ke nau fakakaukauloto ki he liuliunga ʻa e ongo ko iá ʻe he meʻa hala kotoa pē ne nau faí. Kole ange ke nau fakakaukauloto ki he nofo ʻa e ongo ko iá mo kinautolu ʻo tuʻuloá.

Ke tokoniʻi e kau akó ke mahino kiate kinautolu mo nau ongoʻi ʻa e fie maʻu ʻo e ʻaloʻofá, mahalo te ke fie ʻeke ange ʻa e fehuʻi ko ʻení:

  • Makatuʻunga ʻi he meʻa kuó ke ako ʻi he ʻAlamā 42:1–14, ʻokú ke fie maʻu nai ke fakatefito pē ʻa e Fakamaau Fakaʻosí ʻi he fakamaau totonú?

ʻAlamā 42:15–31

ʻOku akoʻi ʻe ʻAlamā ʻa Kolianitoni kau ki he palani ʻo e ʻaloʻofá

Ke tokoniʻi e kau akó ke mahino kiate kinautolu kuo pau ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú, tuhu ki he tafaʻaki tautea ʻo e ngaahi meʻafuá he palakipoé. Mahalo te ke fakakaukau ke toʻo hake ha meʻa tāmate sioka kapau te ke tamateʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú. ʻEke ange:

  • ʻOku ʻi ai nai ha faʻahinga founga ʻe lava ke tamateʻi pe tukuange ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú? (ʻIkai. ʻOku fie maʻu ʻe he fakamaau totonú ʻa e tauteá ʻi he taimi ʻoku maumauʻi ai e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. Kuo pau ke feau e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú ʻi ha faʻahinga founga.)

Tokoniʻi e kau akó ke mahino kiate kinautolu ʻe taʻe totonu ia ke tamateʻi e ngaahi nunuʻa ʻoku fie maʻu ʻe he fakamaau totonú. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ʻAlamā 42:25.

  • Fakatatau kia ʻAlamā, ko e hā e meʻa ʻe hokó kapau naʻe toʻo e ngaahi nunuʻa ʻo e faiangahalá pea tuku taʻe fakaleleiʻi ʻa e fakamaau totonú?

Kole ki he kau akó ke nau fakalaulauloto ki he fehuʻi ko ʻení kimuʻa peá ke toki ʻoange kiate kinautolu ʻa e maʻuʻanga tokoni fakafolofola ke maʻu mei ai e talí:

  • Kapau he ʻikai lava ke tamateʻi e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú, pea ʻe anga fēfē ha lava ʻe kinautolu kuo faiangahalá (ʻa kitautolu takitaha) ʻo maʻu ha melino ʻo e konisēnisí pea fakafoki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá? (Hili hono ʻoange ki he kau akó ha taimi ke nau fakalaulauloto ai ki he fehuʻí, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau ʻa e ʻAlamā 42:15. Mahalo ʻe tokoni hano fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ko e “fakalato ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú” ke totongi huhuʻi, pe fua e tautea ʻoku fie maʻu ʻe he fakamaau totonú.)

  • Fakatatau ki he ʻAlamā 42:15, ʻoku malava fēfē ke aʻu mai ʻa e ʻaloʻofá kiate kitautolú?

Vakai ki he tali ʻa e kau akó, tamateʻi ʻa e kupuʻi lea “Motuhi atu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá” mei he palakipoé pea tohiʻi ʻa e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e ʻAloʻofá. Tohiʻi ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi meʻafuá: ʻOku fakaleleiʻi ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú koeʻuhí ke aʻu mai ʻa e ʻaloʻofá kiate kitautolu.

ʻĪmisi
meʻafua
  • Ko e hā hono ʻuhinga kiate koe ke ʻilo ʻa e loto fiemālie ʻa e Fakamoʻuí ke faingataʻaʻia ko ho fetongi koeʻuhí ke aʻu atu ʻa e ʻaloʻofá kiate koe?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau ʻa e ʻAlamā 42:22–24 pea kumi e meʻa ʻoku fie maʻu ke aʻu mai ai ʻa e ʻaloʻofá kiate kitautolú.

  • Ko e hā ʻoku fie maʻu ke tau fai ke maʻu ai ʻa e ʻaloʻofá pea taʻofi ʻa e ngaahi fiemaʻu kakato ʻa e fakamaau totonú? (ʻI he ʻiloʻi pē ʻe he kau akó ko e fakatomalá ʻa e founga ʻoku tau lava ai ʻo maʻu ʻa e ʻaloʻofá, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení he palakipoé ʻi lalo he ngaahi meʻafuá: Kapau ʻoku tau fakatomala, te tau maʻu ʻa e ʻaloʻofá ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke nau hiki ia ʻi heʻenau folofolá ofi ki he ʻAlamā 42:22–24.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e “loto-fakatomala moʻoní? (loto fakatomala fakamātoato.)

  • Ko e hā e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke mahino kiate kitautolu naʻe mamahiʻia ʻa e Fakamoʻuí ko hotau fetongi ʻi he ngaahi tautea ʻo ʻetau ngaahi angahalá?

Fakamatalaʻi ange ko Sīsū Kalaisi hotau Fakalaloá. Ko ha tokotaha fakalaloá ko e tokotaha ia ʻoku tuʻu ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo tafaʻaki ʻo tokoni ke fakaleleiʻi ha fepakipaki. Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Fakaafeʻi e kalasí ke fakafanongo ki he ngaahi ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ha tokotaha hono tolú ke ne fakaaʻu ʻa e ʻaloʻofá ki he tokotaha faiangahalá:

“Pea, ʻi he lao taʻengatá, he ʻikai lava ke fakahoko ʻa e ʻaloʻofá ki ha taha tuku kehe pē kapau ʻoku ʻi ai ha taha ʻokú ne mateuteu ke ne fua pe totongi hotau ngaahi moʻuá mo fokotuʻutuʻu ha faʻahinga founga ke huhuʻi ai kitautolu.

“Kapau he ʻikai ke ʻi ai ha fakalaloa, kapau he ʻikai ke ʻi ai hatau kaungāmeʻa, ko e mafatukituki ko ia ʻo e fakamaau totonú he ʻikai toe heliaki, he ʻikai toe fakaʻatuʻi, kuo pau ke fakahoko, pea kuo pau ke hilifaki kakato ia kiate kitautolu. Ko e totongi kakato ki he maumau fono kotoa pē kuo pau ke ʻekeʻi kakato ia meiate kitautolu, neongo pe ko e hā hono siʻisiʻí pe lahí.

“Ka ke ʻiloʻi ʻeni: ʻOku hanga ʻe he moʻoní, ʻa e moʻoni nāunauʻiá, ʻo fakahā mai ʻoku ʻi ai ha Fakalaloa. …

“ʻOku meiate Ia ʻa e ʻaloʻofá ke fakahoko kakato kiate kitautolu kotoa pē fakatāutaha ʻo ʻikai uesia ai ʻa e fono taʻengata ʻo e fakamaau totonú. …

“ʻOku ʻikai ke hoko noa pē hono foaki mai ʻo e ʻaloʻofá. ʻE hoko mai ia ʻi ha fuakava mo Ia. ʻE hoko mai ia ʻi Hono taimí, taimi te Ne fie foaki mai aí” (“The Mediator,” Ensign, May 1977, 55–56).

Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e ʻAlamā 42:29–31, ʻo kumi e meʻa naʻe holi ʻa ʻAlamā ke fai ʻe Kolianitoní. (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e meʻa ʻoku nau maʻú.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e tuku ʻa e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá mo e faʻa kātaki ʻa e ʻEikí ke ne “puleʻi ʻa ho lotó”?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau tohi ha kiʻi lēsoni palani nounou ʻokú ne fakahaaʻi ai ʻa e founga te nau akoʻi ʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau ʻo e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá ki he niʻihi kehé. Poupouʻi kinautolu ke nau akoʻi e meʻa kuo nau ako he ʻaho ní ki honau fāmilí.

Fakamanatu ki he kau akó ʻa e hohaʻa ʻa Kolianitoni fekauʻaki mo e totonu ʻo e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá. Mahalo te ke fie fai ha fakamoʻoni ʻe totonu ʻa e Fakamaau Fakaʻosí pea te tau maʻu moʻoni ʻa e meʻa ʻoku taau ke tau maʻú, ʻo fakatatau ki he fakamaau totonu mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. Mahalo te ke fie maʻu foki ke fakahaaʻi naʻe fakatomala ʻa Kolianitoni mei heʻene ngaahi angahalá peá ne maʻu ha ola lelei ʻi he tupulaki ʻo e Siasí (vakai, ʻAlamā 49:30). Kole ki he kau akó ke nau fakalaulauloto ki he founga te nau fie maʻu ke hoko atu ai ʻenau founga fakatomala ʻanautolú.

Fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ʻo e kau akó ke nau vahevahe mai ʻenau houngaʻiá mo e fakamoʻoni ki he finangalo lelei ʻa e Fakamoʻuí ke fai ha fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá pea fakaleleiʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú maʻatautolú. Vahevahe ange hoʻo fakamoʻoni kau ki he ʻaloʻofa mo e huhuʻi ʻoku lava ke maʻu ʻo fakafou ʻi he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

ʻAlamā 42:1. Ko e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá

Naʻe ako ʻaki ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻoku lava ke maʻu pē ʻa e fiefiá ʻi he fakatomalá:

“Ko e fiefia moʻoní ʻoku ʻikai maʻu ia ʻi hono fakaʻikaiʻi ʻo e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá pe ʻi he feinga ke kalo mei he ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá, ka ʻoku maʻu ia ʻi he fakatomala mo e fakamolemole ʻi he fakalelei ʻaloʻofa ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá” (“Ko e Tāpuaki ʻo e Folofolá,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 34).

{2527}ʻAlamā 42:15. “Naʻe fai ʻe he ʻOtuá tonu ʻa e fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní”

Ke tokoniʻi e kau akó ke mahino kiate kinautolu ʻa e tuʻunga ʻo e fai ʻe he “ʻOtuá tonu” ʻa e fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá, lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

“ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he hoko ʻa Kalaisi ko ha fakalaloá ka ko ha fakamaau foki. Te tau maʻu ha ʻuhinga maʻongoʻonga ange ʻi he fatongia ko ia ʻo e fakamāú ʻi [hono] fakahaaʻi ʻe hāʻele hifo ʻa e ʻʻOtuá tonu’ ke huhuʻi Hono kakaí. Hangē ʻoku ʻikai loto ʻa e fakamaau ʻi he fale hopo lahi ʻi he langí ke kole ki ha tahá ka ko Ia pē ke Ne fua ʻa e ngaahi kavenga mafasia ʻo e kakai halaia ʻoku nau tuʻu he puha ʻo e fakamaauʻangá, ʻo Ne toʻo hono pulupulu fakamāú peá Ne hifo ki lalo ki māmani ke Ne fua honau tautea fakatāutahá. Ko Kalaisí ko ha fakamaau manavaʻofa ko ha fakakaukau fakaʻofoʻofa mo fakaofo ia he ko Kalaisí ko ha tokotaha fai faleʻi, fakalaloa, mo taukapo” (Christ and the New Covenant: The Messianic Message of the Book of Mormon [1997], 81).

Paaki