Laipelí
Lēsoni 63: Mōsaia 21–22


Lēsoni 63

Mōsaia 21—22

Talateú

Hili e tuʻo tolu ʻo e ʻikai ke nau lava ʻo fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei he nofo pōpula ki he kau Leimaná, ne fāifai pea tafoki ʻa e kakai ʻo Limihaí ki he ʻEikí ke ne fakatauʻatāinaʻi kinautolu. Naʻe hoko ʻeni ʻi he aʻu atu ʻa ʻĀmoni mo hono kāingá ki he fonua ko Līhai-Nīfaí. Hili ʻenau fuakava ke tauhi ki he ʻEikí, ne hola ʻa e kakai ʻo Limihaí mei he nofo pōpula ki he kau Leimaná, pea taki kinautolu ʻe ʻĀmoni ki Seilahemala.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Mōsaia 21:1—22

Hili e angatuʻu ʻa e kakai ʻo Limihaí ki he kau Leimaná mo ikunaʻi tuʻo tolu kinautolú, naʻa nau fakavaivaiʻi kinautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí pea kamata ke nau tuʻumālie

Hiki ʻa e ongo foʻi lea ko e nofo pōpulá mo e fakatauʻatāiná ʻi he palakipoé.

  • Ko e hā ʻa e faʻahinga ʻata ʻoku haʻu ki ho ʻatamaí ʻi he taimi ʻokú ke fakakaukau ai ki he ongo foʻi lea ko ʻení?

  • Ko e hā ʻa e faʻahinga ongo ʻokú ke fakakaukau ki ai fekauʻaki mo e ongo foʻi lea ko ʻení?

  • Ko e hā haʻane fekauʻaki ʻa e ongo foʻi leá ni mo e palani ʻo e fakamoʻuí?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he Mōsaia 21–24 ʻa e ngaahi fakamatala ki ha falukunga kakai ʻe ua naʻe puke pōpula ʻe he kau tau ʻa e kau Leimaná pea naʻe iku ʻo fakatauʻatāinaʻi kinautolu ʻe he ʻEikí. ʻOku tau lau ʻi he Mōsaia 21–22, kau kia Limihai mo hono kakaí, ne nau iku nofo pōpula koeʻuhí ko ʻenau faiangahalá. ʻOku fakahoʻata mai ʻe he ʻenau nofo pōpula fakatuʻasinó ʻa e pōpula fakalaumālie ne nau tofanga ai tupu mei heʻenau ngaahi angahalá. Ko e fakamatala ʻo e kulupu hono uá, ʻi he Mōsaia 23–24, ʻe toki fakamatalaʻi ia ʻi he lēsoni ka hokó. ʻOku fakamatala ia ki he kakai ʻo ʻAlamaá, ʻa ia ne nau foua ʻa e nofo pōpulá mo e ngaahi meʻa fakamamahí ʻi he hili ʻo ʻenau papitaisó. ʻOku fakatou akoʻi ʻe he ongo fakamatalá ha ngaahi foʻi moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo e mālohi ʻo e ʻEikí ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he angahalá mo e mamahí. Poupouʻi ʻa e kau akó ke nau fakakaukau ki he mālohi ʻo e ʻEikí ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he angahalá ʻi heʻenau ako ko ia ki he nofo pōpulá mo e fakatauʻatāinaʻi ʻo e kakai ʻi he Mōsaia 21–22.

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Mōsaia 21:2–6. Kole ange ke nau talaatu ʻa e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e meʻa naʻe foua ʻe Limihai mo hono kakaí pea mo ʻenau ongo fekauʻaki mo iá. Ke fakamahinoʻi ʻa e faingataʻa naʻe fehangahangai mo e kakai ʻo Limihaí, mahalo te ke fie poupouʻi ʻa e kau akó ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e kupuʻi lea “naʻe ʻikai ha founga te nau lava ai ke fakaʻatā ʻa kinautolú” ʻi he Mōsaia 21:5.

  • Ko e hā ha ngaahi fakaikiiki ʻi he Mōsaia 21:6 ʻokú ne fokotuʻu mai naʻe teʻeki ai fakavaivaiʻi ʻe he kakaí kinautolu mo tafoki ki he ʻEikí?

  • Ko e hā ha founga fakalelei naʻe fokotuʻu ʻe he kakai ʻo Limihaí ke maʻu ai ha nonga mei honau ngaahi faingataʻaʻiá?

Fakamatalaʻi nounou ʻa e Mōsaia 21:7–12 ʻaki haʻo talaange ki he kau akó naʻe ō tuʻo tolu ʻa e kakai ʻo Limihaí ʻo tau ke fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei he kau Leimaná, ka naʻe ikunaʻi kinautolu pea mole hanau tokolahi he taimi takitaha.

  • Ko e hā ha ngaahi founga naʻe mei fai ʻe he kakaí ʻi he hili ʻenau feinga tuʻo tolu ke fakatauʻatāinaʻi kinautolu kae ʻikai pē lavá?

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻo lahi ʻo e Mōsaia 21:13–16 ke nau ʻilo ai e meʻa naʻe fai ʻe he kakaí. Fakakaukau ke ke fehuʻi ange ki ha niʻihi ʻa e ongo fehuʻi ko ʻení:

  • Naʻe liliu fēfē ʻa e kakaí ʻi he hili hono ikunaʻi tuʻo tolu kinautolú?

  • Fakatatau mo e Mōsaia 21:15, ko e hā naʻe fakatuotuai ai ʻa e ʻEikí ke fanongo ki heʻenau ngaahi lotú?

  • Ko e hā naʻe fakahā ʻe ʻApinetai ki he kakaí ʻi he Mōsaia 11:23–25, te nau fie maʻu ke fakahoko kimuʻa pea toki fanongo ʻa e ʻEikí ki heʻenau ngaahi lotu ke fai hanau fakatauʻatāiná?

  • Neongo naʻe ʻikai fakatauʻatāinaʻi vave ʻa e kakaí mei he nofo pōpulá, ka naʻe tāpuakiʻi fēfē kinautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻenau kamata ke fakatomalá? (ʻI he tali mai ʻa e kau akó, fakakaukau ke ke poupouʻi kinautolu ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e kupuʻi lea “fakaʻau ke tuʻumālie māmālié” ʻi he Mōsaia 21:16.)

  • Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo e meʻa ʻe fakahoko ʻe he ʻEikí ʻi he taimi ʻe fakavaivaiʻi ai ʻe he kakaí kinautolu, pea kamata ke fakatomala, mo ui tokoni kiate Iá?

Fakamatalaʻi nounou ʻa e Mōsaia 21:16–22 ʻaki hano fakamatalaʻi ange ko e lolotonga ko ia ʻo e toenga taimi e nofo pōpula ʻa e kakai ʻo Limihaí, naʻe fakatuʻumālieʻi kinautolu ʻe he ʻEikí koeʻuhí ke ʻoua naʻa nau fiekaia. Naʻe “ʻikai ke toe ʻi ai ha vātamaki ʻe taha ʻi he vahaʻa ʻo e kau Leimaná mo e kakai ʻo Limihaí” (Mōsaia 21:22).

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakahā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ne nau ako mei he fakamatala ʻo e kakai ʻo Limihaí. Neongo ʻe fakamatala ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, fakapapauʻi ʻoku mahino kiate kinautolu ko e taimi ʻoku tau fakavaivaiʻi ai kitautolu, mo ui ki he ʻEikí, pea fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, te Ne fakafanongo ki heʻetau ngaahi lotú mo fakamaʻamaʻa ʻetau kavengá ʻi Hono taimi pē ʻOʻona. (Mahalo te ke fie hiki ʻa e tefitoʻi moʻoní ni ʻi he palakipoé. Mahalo te ke toe fie maʻu ke fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau hiki ia ʻi heʻenau folofolá he tafaʻaki ʻo e Mōsaia 21:15–16 pe ʻi heʻenau tohinoa ako folofolá pe pepa akó.)

  • ʻOkú ke pehē ʻe ʻaonga fēfē kiate kitautolu haʻatau tatali ki he ʻEikí ke ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he kavenga ʻo ʻetau ngaahi angahalá?

Tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau akó ke nau fakakaukau loto ki he ongo fehuʻi ko ʻení mo hiki ʻenau talí ʻi he ʻenau tohinoa ako folofolá, ke tokoni ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa ne nau akó. (Mahalo te ke fie hiki ʻa e ongo fehuʻí ʻi he palakipoé.)

  • Ko e hā ʻokú ke fai ke maʻu ai ʻa e mālohi fakatauʻatāina ʻo e ʻEikí ke ke tauʻatāina mei hoʻo ngaahi angahalá?

  • Ko e hā ha ngaahi founga kuó ke “fakaʻau ai ʻo tuʻumālie māmālie” ʻi ha taimi ne ke kole tokoni ai ki he ʻEikí?

Mōsaia 21:23–22:16

Naʻe ngāue fakataha ʻa Limihai, ʻĀmoni, pea mo Kitione ke tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau hola mei he nofo pōpulá ʻo foki ki Seilahemala

Fakatokangaʻi ange: Mahalo te ke fie maʻu ke fakamanatu ki he kau akó ʻoku ʻi he Mōsaia 7 mo e 8 ha fakamatala kia ʻĀmoni mo hono kāingá ʻi heʻenau kumi ki he Tuʻi ko Limihaí mo hono kakaí. Ko e ngaahi vahe ʻe 14 ka hokó, Mōsaia 9–22, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e hisitōlia ʻo e kakai ʻo Limihaí, naʻe kamata ʻi he taʻu ʻe 80, kimuʻa pea toki ʻilo kinautolu ʻe ʻĀmoní. ʻOku ngata ʻa e hisitolia ko ʻení ʻi hano toe fakamatalaʻi ha ngaahi meʻa naʻe ʻosi fakamatalaʻi ʻi he ngaahi vahe kimuʻá. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, ko e konga lahi ʻo e meʻa ʻi he Mōsaia 21:23–30 naʻe ʻosi kau ia ʻi he ngaahi lēsoni he Mōsaia 7–8 mo e Mōsaia 18. Ke tokoni ke manatuʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi meʻa naʻe lekooti ʻi he Mōsaia 21:23–30, mahalo naʻa ʻaonga ke fakamanatu nounou ʻa e vakai fakalūkufua ki he ngaahi fononga ʻi he Mōsaia 7–24 ʻoku ʻi he fakahokohoko fakamotuʻalea he ngataʻanga ʻo e tohi lēsoni ko ʻení.

Fakamanatu ki he kau akó naʻe ʻilo ʻe he kakai ʻo Limihaí naʻe tupu ʻenau ngaahi mamahí koeʻuhí he naʻa nau fakasītuʻaʻi ʻa e fakaafe ʻa e ʻEikí ke nau fakatomalá (vakai, Mōsaia 12:1–2; 20:21). ʻI he ʻilo ko ʻeni ʻo ʻenau ngaahi angahalá, ne kamata leva ʻa e kakai ʻo Limihaí ke fakatomala mo ului. Vahevahe ange ʻa e ʻuhinga ko ʻeni ʻo e fakatomalá:

“ʻOku fie maʻu ʻa e [fakatomalá] ki hoʻo fiefia ʻi he moʻui ko ʻení pea aʻu ki ʻitāniti. ʻOku mahulu atu ʻa e fakatomalá ia ʻi he fakahā pē ʻo e ngaahi faihalá. Ko ha liliu ia ʻi he fakakaukaú mo e lotó. … ʻOku kau heni ʻa e tafoki mei he angahalá mo e tafoki ki he ʻOtuá ke maʻu ha fakamolemolé. ʻOku fakatupu ia ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá pea mo ha holi moʻoni ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí [2004], 50).

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Mōsaia 21:32–35. ʻAi ke nau talaatu ha ngaahi foʻi lea mo ha ngaahi kupuʻi lea ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ʻosi fakatomala ʻa Limihai mo hono kakaí mo fakatafoki honau lotó ki he ʻEikí. Mahalo naʻá ke fie maʻu ke fokotuʻu ange ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi foʻi leá mo e ngaahi kupuʻi leá. Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke nau vahevahe ʻa e meʻa ne nau maʻú. (ʻOku totonu ke kau ʻi heʻenau talí naʻe ʻosi fakahoko ʻe Limihai mo ha tokolahi ʻo hono kakaí ha fuakava ke tauhi ki he ʻOtuá pea mo ʻEne ngaahi fekaú, naʻa nau holi ke papitaiso, pea naʻa nau loto fiemālie ke tauhi ki he ʻOtuá ʻaki honau lotó kotoa.)

ʻE tokoni ʻa e ʻekitivitī ko ʻení ki he kau akó ke nau ʻilo naʻe tokoniʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kakai ʻo Limihaí ke nau hao mei he nofo pōpulá ʻi heʻenau fai ki heʻenau fuakava ke tauhi kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Hiki e ngaahi fehuʻi mo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení he palakipoé:

Naʻe hoko fēfē ʻa e aʻu atu ʻa ʻĀmoni mo hono kāingá ko ha tali ki he lotu ʻa e kakai ʻo Limihaí? (Vakai, Mōsaia 7:14–15, 18–20; 21:14–15, 22–24.)

Makehe mei heʻenau kole tokoni ki he ʻEikí ʻi he lotú, ko e hā naʻe fai ʻe he kakai ʻo Limihaí, ʻi hono taki ʻe Kitioné, ke nau tauʻatāina aí? (Vakai, Mōsaia 21:36; 22:1–10.)

Ko e hā ha ngaahi fakaikiiki ʻi he ngaahi vēsí ni ʻoku mahino ai naʻe tokoniʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kakai ʻo Limihaí ke nau hola ʻo hao? (Vakai, Mōsaia 22:11–16; 25:15–16.)

Vahevahe ʻa e kau akó ki ha kulupu ʻe tolu. ʻAi ʻa e ngaahi kulupú takitaha ke nau teuteu ke tali ha taha ʻo e ngaahi fehuʻi ʻi he palakipoé ʻaki haʻanau ako ʻa e ngaahi fakamatala folofola ʻoku ʻoatú. Ka ʻosi ha ngaahi miniti, fakaafeʻi ha taha ʻo e kau akó mei he ngaahi kulupú takitaha ke ne lipooti ʻa e tali ne nau teuteú. Ko ha taimi lelei foki ʻeni ke tānaki mai ai ʻe he kau akó e “Ko e hola ʻa e kakai ʻo Limihaí” ki heʻenau fakatātā ʻo e vakai fakalūkufua ki he ngaahi fononga ʻi he Mōsaia 7–24. (Ke maʻu e fakatātaá kakato, vakai ki he fakamatala fakalahi ʻi he ngataʻanga ʻo e tohi lēsoni ko ʻení.) Mahalo naʻa fie maʻu ke ke fakamanatu ki he kau akó ʻa e fakaʻilonga tohi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ke ʻiloʻi pe ko e hā naʻe iku hoko ki he kakai ʻo Limihaí (vakai, Mōsaia 22:13–14).

ʻĪmisi
ngaahi fononga ʻi he Mōsaia 7–24

Fakamahino ange neongo he ʻikai ke tau fie maʻu ke kole ha fakatauʻatāina mei he nofo pōpula fakaesinó ʻo hangē ko e kakai ʻo Limihaí, ka te tau fie maʻu ha fakatauʻatāina mei he angahalá.

  • Ko e hā ha meʻa kuó ke ako mei he Mōsaia 21–22 te ne fakalotolahiʻi ha taha ʻokú ne fie maʻu ke aʻusia e mālohi ʻo e ʻEikí ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he angahalá?

Fakaʻosi ʻaki hano fai hoʻo fakamoʻoni ki he mālohi ʻo e ʻEikí ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he angahalá. Fakamamafaʻi ange ko e taimi ʻoku tau fakavaivaiʻi ai kitautolu, ui ki he ʻEikí, mo fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, ʻe fanongo ki heʻetau ngaahi lotú mo fakamaʻamaʻa e kavenga ʻo ʻetau ngaahi angahalá ʻi Hono taimi pē ʻOʻona.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Mōsaia 21:15, 29–30. ʻE lava ke tokoni ʻa e mamahi ʻoku hoko tuʻunga he angahalá

Ko e taimi ʻoku tau faiangahala ai pea fakafisi ke fakatomala hangē ko e kakai ʻo e Tuʻi ko Limihaí, ʻoku tau ʻai ai kiate kitautolu ha toe mamahi kehe—ʻoku fakatuʻasino he taimi ʻe niʻihi kae mamahi fakalaumālie maʻu pē. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Keni F. Lisiate ʻo e Kau Fitungofulú ʻa e founga ʻe lava ai ʻa e mamahí ʻo hoko ko ha konga mahuʻinga ʻo hono fakamoʻui fakalaumālie kitautolú mo ʻetau tupulakí:

“ʻOku tokoni ʻa e mamahí ke tau fakatokangaʻi ai ʻa e founga ʻo e fakamoʻuí. ʻOkú ne faʻa akoʻi kiate kitautolu ʻa e faʻa kātakí. …

“Naʻe tohi ʻe ʻEletā ʻOasoni F. Utenei: ‘ʻOku ʻikai ha mamahi ia te tau tofanga ai, pe ha faingataʻa te tau aʻusia ʻoku taʻeʻaonga. ʻOkú ne akoʻi kitautolu, ʻo ne fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo e faʻakātakí, tuí, vilitakí, mo e anga fakatōkilaló. … ʻOku tuʻunga ʻi he loto mamahí mo e faingataʻaʻiá, tōkakavá mo e faingataʻá, ʻa ʻetau maʻu e ako ne tau omi ke maʻu hení.’

“naʻe toe lea ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻi he meʻa tatau:

“‘ʻOku ʻomi ʻe he mamahí ha loto fakatōkilalo ʻokú ke lava ʻo fakalaulauloto ai. Ko ha meʻa ia ʻoku ou fakamālō ne u kātekina. …

“Kuó u ʻilo ko e mamahi fakaesinó mo e moʻui e sinó … ʻoku tatau mo e mamahi fakalaumālie ʻa e laumālié ʻi he fakatomalá’” (“ʻOku Faitoʻo ʻe he Fakaleleí ʻa e Mamahi Kotoa Pē,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 15).

Mōsaia 21:15–16. Ko e ha hoʻo ngaahi tōʻonga fakakaukau lolotonga e ngaahi faingataʻá?

Naʻe akoʻi ʻe ʻEleā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá kau ki he fakakaukau ʻoku totonu ke tau feinga ke taʻofí pea mo e ngaahi fakakaukau ʻoku totonu ke tau feinga ke fakatupulaki ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi meʻa fakamamahí:

“ʻOku foaki ʻe he ʻEikí ha fakanonga ʻaki ha mālohi fakalangi ʻi he taimi ʻoku tau kolea ai ha fakatauʻatāina ʻi he loto fakatōkilalo mo tui kia Sīsū Kalaisí.

“ʻOua te ke pehē, ‘ʻOku ʻikai ke ʻiloʻi ai ʻe ha taha; He ʻikai ke u lava ʻo fakaleleiʻi, pe maʻu e tokoni ʻoku ou fie maʻú.’ Ko e ngaahi lea ko ʻení ʻoku fakafoʻi pē kiate kita. He ʻikai ke lava ha taha ia ʻo tokoni atu kapau ʻoku ʻikai ke ke maʻu ha tui mo ke ngāue. ʻOku fie maʻu ʻe hoʻo tupulaki fakafoʻituituí ʻeni. ʻOua te ke fekumi ki ha moʻui ʻoku tauʻatāina mei he taʻe-fakafiemālié, mamahí, loto haʻisiá, faingataʻá, pe loto mamahí, he ko e ngaahi meʻangāue ʻeni ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he Tamai ʻofá ki heʻetau tupulaki fakafoʻituituí pea mo ʻetau mahinó. Hangē ko hono toutou fakamahino ʻe he folofolá, ʻe tokoniʻi koe ʻi hoʻo ngāue ʻaki hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí. … ʻOku ʻuhinga ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí ʻoku tau falala kiate Ia; ʻoku tau falala ki Heʻene ngaahi akonakí. ʻOku fakaiku ia ki he ʻamanaki leleí, pea ʻoku ʻomi ʻe he ʻamanaki leleí ʻa e ʻofa faka-Kalaisí, ʻa e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí—ʻa e ongoʻi nonga ʻoku maʻu ʻi he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻEne tokangá, ʻEne ʻofá, pea mo ʻEne malava ke fakamoʻui kitautolu pe fakamaʻamaʻa ʻetau ngaahi kavengá ʻaki Hono mālohi faifakamoʻuí” (“To Be Healed,” Ensign, May 1994, 8).

Paaki