Laipelí
Lēsoni 50: Seilomi mo ʻAmenai


Lēsoni 50

Seilomi mo ʻAmenai

Talateú

ʻOku ʻi he tohi ʻa Seilomi mo ʻAmenaí ʻa e ngaahi tohi fakaʻosi ʻi he ʻū lauʻi peleti iiki ʻa Nīfaí. Naʻe maʻu ʻe Seilomi ʻa e ʻū lauʻi peletí mei heʻene tamai ko ʻĪnosí, ʻo ne lekooti ai ʻa e ngaahi faingataʻaʻia mo e ngaahi tāpuaki ʻi ha vahaʻataimi ʻoku fakafuofua ki he taʻu ʻe 60. Naʻá ne toki ʻoatu leva ʻa e ʻū lauʻi peletí ki hono foha ko ʻAmenaí. ʻOku ʻi he tohi ʻa ʻAmenaí ha kau tauhi lekooti Nīfai kehekehe ʻe toko nima pea ʻoku fakafuofua ia ki ha taʻu ʻe 230. ʻOku fakaʻosi ʻe ʻAamalekai ʻene lekōtí, ʻa ia ko e tokotaha tohi fakamuimui taha ia ʻi he tohi ʻa ʻAmenaí, ʻaki ha fakaafe ke “haʻu kia Kalaisi … pea ʻoatu homou laumālié kotoa ko ha feilaulau kiate ia” (ʻAmenai 1:26).

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Seilomi 1:1–15

Ko hono fakamatalaʻi ʻe Seilomi e anga ʻo e tuʻumālie ʻa e kau Nīfaí ʻi he taimi ne nau tauhi ai e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí

Lau e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí. Kapau ʻe lava, pea fakaʻaliʻali ha tā ʻo Palesiteni ʻUkitofa ʻi he taimi te ke lau aí:

“ʻOku ou manatu ki heʻeku teuteu ke ako pailate [fakakautaú]. Naʻa mau fakamoleki e taimi lahi ʻo ʻemau ako sōtiá ʻi he fakamālohisinó. ʻOku teʻeki ai pē ke u fakapapauʻi pe ko e hā ʻa e kaunga ʻo e lele taʻetukú ko ha konga mahuʻinga ʻo e teuteu ki muʻa ke u hoko ko e pailaté. Ka neongo ia, naʻa mau lele mo lele pea toe lele.

“Lolotonga ʻeku lelé ne kamata ke u fakatokangaʻi ha meʻa naʻe hohaʻa ki ai ʻeku fakakaukaú. Naʻe toutou fakalaka ʻiate au ha kau tangata naʻe ifi tapaka, inu kava mālohi, mo fai e ngaahi meʻa kehekehe naʻe fepaki mo e ongoongoleleí, kae tautautefito ki he Lea ʻo e Potó.

“ʻOku ou manatuʻi ʻeku fakakaukau ʻo pehē, ‘ʻOua leva angé! ʻIkai ʻoku totonu ke u lele ʻo ʻikai helaʻia?’ Ka naʻá ku helaʻia, pea fakalaka ʻiate au ha kakai naʻe ʻikai ʻaupito te nau muimui ʻi he Lea ʻo e Potó. Naʻá ku hohaʻa ki ai he taimi ko ʻení. Ne u fehuʻi hifo pe naʻe moʻoni ʻa e talaʻofá pe ʻikai?” (“Fai Atu ai pē ʻi he Faʻa Kātaki,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 58).

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakakaukauʻi pe ne nau ongoʻi nai ha hohaʻa tatau mo ia, pea nau fifili ai pe ʻe fakahoko pea ʻi he founga fēfē ʻe he ʻEikí ʻEne talaʻofa ke tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻi heʻenau tauhi ʻEne ngaahi fekaú.

Hikiʻi ʻa e foʻi lea ko e fakamoʻoniʻí ʻi he palakipoé, pea kole ki he kau akó ke nau fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko ʻení (ke fakapapauʻi pe fakamoʻoniʻi ʻoku moʻoni ha meʻa). Fakamatalaʻi ange naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Seilomi, ko e foha ʻo ʻĪnosí, ʻa e foʻi lea fakamoʻoniʻí ʻi heʻene tohi fekauʻaki mo ha talaʻofa naʻe fai ki heʻene ngaahi kuí. Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Seilomi 1:9, ke ʻilo ʻa e talaʻofa ʻa e ʻEikí naʻe fakamoʻoniʻí. (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e talaʻofa ko ʻení ʻi heʻenau folofolá.) Fakamahino ange naʻe ʻosi maʻu ʻe he kau akó ʻa e kupuʻi lea “Kapau te mou tauhi ʻeku ngaahi fekaú te mou tuʻumālie ʻi he fonuá.”

Hiki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola mo e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé. (Te ke lava ʻo hiki kinautolu ʻi he palakipoé kimuʻa pea toki kamata ʻa e kalasí, koʻeuhí ke maʻu ha taimi lahi ange.)

Seilomi 1:4–5, 8

Ko e hā ha sīpinga ʻo e talangofua ʻa e kau Nīfaí pea mo e founga naʻe tāpuakiʻi ai kinautolú?

Seilomi 1:7, 10–12

Naʻe tokoni fēfē ʻa e he kau takí mo e kau palōfitá ki he kau Nīfaí ke nau talangofua mo tuʻumālié?

ʻAmenai 1:5–7

Naʻe founga fēfē hano toe fakapapauʻi kimui ʻi ha founga kehe ʻa e talaʻofa ʻa e ʻOtuá?

Vahevahe ʻa e kau akó ki ha ngaahi kulupu tautau toko tolu. Vahe ha taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola mei he palakipoé ki ha taha ʻi he ngaahi kulupú takitaha. Tuku ke lau fakalongolongo ʻe he kau akó ʻenau potufolofola ne ʻoangé, ʻo kumi ha tali ki he ngaahi fehuʻi ʻoku nau fekauʻakí. Peá ke toki ʻoange leva ha miniti ʻe taha pe ua kiate kinautolu takitaha ʻi he ngaahi kulupú ke nau fakamatalaʻi nounou ʻa e meʻa naʻá ne laú pea mo tali ʻa e fehuʻi naʻe ʻoangé. Fakaafeʻi ha taha ako ʻe toko taha pe toko ua ke na fakamatalaʻi nounou ki he kalasí ha foʻi moʻoni ne nau ʻilo ʻi heʻenau ako mo aleaʻi ʻa e ngaahi potufolofola ko ʻení. ʻI hono fakamatalaʻi ko ia ʻe he kau akó ʻenau ngaahi talí, fakapapauʻi ʻoku mahino kiate kinautolu ko e taimi te tau talangofua ai ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, te tau fakaʻau ʻo tuʻumālie.

  • Fakatatau mo e meʻa ne mou ako mei he meʻa ne foua ʻe he kau Nīfaí, ko e hā ha ngaahi founga ʻe tāpuakiʻi ai ʻe he ʻOtuá ʻa kinautolu ʻoku talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú?

Fakamanatuʻi ki he kalasí ʻa e meʻa ne foua ʻe Palesiteni ʻUkitofa ʻi he taimi naʻe fifili ai pe ʻe lava ʻo fakapapauʻi ʻa e talaʻofa ʻa e ʻEikí naʻe fai ʻi he Lea ʻo e Potó, koeʻuhí ke fakamamafaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Hili ia pea lau ʻa e toenga ʻo ʻene fakamatalá:

“Naʻe ʻikai maʻu e talí ʻi he taimi pē ko iá. Ka naʻe faifai pē peá u ʻiloʻi ʻoku ʻikai vave maʻu pē hono fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi he founga ʻoku tau ʻamanaki atu ki aí; ʻoku hoko mai ʻo fakatatau mo ʻEne taimí pea ʻi Heʻene ngaahi foungá. Hili ha ngaahi taʻu mei ai, ne u lava ʻo vakai lelei ki he fakamoʻoni ʻo e ngaahi tāpuaki fakatuʻasino ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku talangofua ki he Lea ʻo e Potó—ʻo fakalahi atu ia ki he ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku maʻu he taimi pē ko iá mei ha talangofua ki ha taha pē ʻo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻeku vakai atu ki muí, ʻoku ou ʻiloʻi fakapapau ai ʻoku pau maʻu pē e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻEikí, neongo ʻoku ʻikai hoko vave maʻu pē” (“Fai Atu Ai Pē ʻi he Faʻa Kātaki,” 58).

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he ongo fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e fē ha taimi ne tāpuekina pe fakatuʻumālieʻi ai koe ʻe he ʻEikí koeʻuhí ko hoʻo tauhi ʻEne ngaahi fekaú? Mei he meʻa kuó ke aʻusiá, ko e hā ha fakamoʻoni te ke lava ʻo fai fekauʻaki mo e ʻEikí pea mo ʻEne ngaahi talaʻofá?

ʻAmenai 1:1–30

Ko hono fakamatalaʻi ʻe he kau tauhi lekōtí ʻa e hisitōlia ʻo e kau Nīfaí

Fakafeʻiloaki nounou ʻa e tohi ʻa ʻAmenaí ʻaki hano fakamatalaʻi naʻe hiki ia ʻe he hako ʻo Seilomí pea ʻoku fakafuofua ia ki ha ngaahi taʻu ʻe 230. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau vakai nounou ki he tohi ʻa ʻAmenaí ke maʻu e ngaahi hingoa ʻo e kau tangata naʻa nau tauhi e ʻū lauʻi peleti īkí hili ʻa Seilomí. Koeʻuhí ke tokoniʻi ʻa e kau akó ke nau maʻu vave ʻa e ngaahi hingoá, fakakaukau ke ʻoange ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení: ʻAmenai 1:1, 4, 8, 10, 12, 25.

Fakamatala ange ʻoku fakamatalaʻi ʻe he tohi ʻa ʻAmenaí ha ngaahi meʻa mahuʻinga ne hoko ʻi he hisitōlia ʻo e kakai ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻOku fakamatala ai ki he kakai ʻo Seilahemalá (naʻe toe ʻiloa ko e kau Mūlekí) mo Kolianitomuli (ko e tangata Sēleti fakamuimui tahá), pea ʻoku toe fakamatala nounou foki ki he founga ʻo e hiki mai ʻa e kau Nīfaí ki Seilahemala ʻo fakataha mo e kau Mūlekí. Mahalo te ke fie fakahinohino ʻa e kau akó ki hono fakahokohoko he meʻa fakaʻilonga tohi ʻo e Tohi ʻa Molomoná (fika 32336 900) mo tokoniʻi ke nau ʻiloʻi ʻa e fakatahaʻi ʻo e kau Nīfaí mo e kau Mūlekí. ʻIkai ngata ai, kae ʻai ʻa e kau akó ke nau kumi ʻi he meʻa fakaʻilonga tohí ʻa e hingoa ko e Kolianitomulí ʻi he ʻuluʻi tohi ko e “Kau Sēletí.”

Tā ʻi he palakipoé ʻa e mape ʻoku hā atu he peesi ko ʻení, kae ʻoua naʻa fakakau ai ʻa e ngaahi foʻi taó. Poupouʻi ʻa e kau akó ke nau ʻai ha tatau ʻo e mapé ʻi heʻenau tohinoa ki he ako folofolá pe ʻi heʻenau pepa he kalasí.

ʻĪmisi
Map Nephite Migration

Fakamanatu ki he kau akó, naʻe mavahe ʻa e kau Nīfaí mei he kau Leimaná ʻi he kuonga ʻo Nīfaí ʻo nofo ʻi ha feituʻu naʻa nau ui ko e fonua ko Nīfai. Tā ʻi he mapé ha foʻi tao mei he fonua ʻo e ʻuluaki tofiʻá ki he fonua ko Nīfaí. Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e ʻAmenai 1:12–13 mo kumi ʻa e founga ne iku nofo ai ʻa e kau Nīfaí ʻi he fonua ko Seilahemalá. ʻI he taimi ʻe fakamatalaʻi ai ʻe he kau akó ʻa e meʻa ne nau maʻú, tā ha foʻi tao mei he fonua ko Nīfaí ki he fonua ko Seilahemalá. Fakamahinoʻi ange ʻoku akoʻi ʻe he ʻAmenai 1:12–13 ʻoku foaki ʻe he ʻEikí ha fakahinohino ki he kau māʻoniʻoní.

Fakaafeʻi ha taha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e ʻAmenai 1:14–19. Kole ke he kalasí ke nau kumi ha ngaahi faitatau mo ha ngaahi faikehekehe ʻi he kau Nīfaí pea mo e kakai naʻa nau ʻilo ʻi he fonua ko Seilahemalá. Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ʻe niʻihi ke nau fakamatalaʻi ʻa e meʻa ne nau akó.

Fakamatalaʻi nounou ʻa e ʻAmenai 1:20–22 ʻaki haʻo fakamatalaʻi naʻe fetaulaki ʻa e kakai ʻo Seilahemalá mo Kolianitomuli, ko e taha ia ʻo e ongo tangata moʻui fakamuimui taha ʻo e puleʻanga ʻo e kau Sēletí (ko e tahá ko e palōfita ko ʻEtá). Tuhuʻi ange ʻi he mapé ʻa e fonua ko ʻAuhá, pea fakamatalaʻi ange ko e feituʻu ʻeni ʻi he fonua he tokelaú ʻa ia “naʻe movetevete [e] ngaahi hui” ʻo e kau Sēletí hili honau fakaʻauhá (ʻAmenai 1:22). Talaange ki he kau akó te nau ako fekauʻaki mo e kau Sēletí ʻi he taimi te nau ako ai ʻa e tohi ʻa ʻEtá. Mahalo te ke fie maʻu ke poupouʻi ʻa e kau akó ke nau tohiʻi ʻa e kau Sēletí ʻi heʻenau folofolá ʻi he tafaʻaki ʻo e ʻAmenai 1:20–22.

Tā ha foʻi tao mei he fonua ko Seilahemalá ki he fonua ko Nīfaí pea toe foki pē ki Seilahemala. Tā mo ha foʻi tao ʻe taha mei he fonua ko Seilahemalá ʻo huʻu ki he fonua ko Nīfaí. Kole ki he kau akó pe te nau lava ʻo fakamatalaʻi pe ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ongo foʻi tao ko ʻení. Kapau te nau fie maʻu tokoni, fakamatalaʻi kongokonga lalahi ʻa e ʻAmenai 1:27–30 ʻaki haʻo fakamatalaʻi ange naʻe ʻi ai ha kulupu ʻe ua mei Seilahemala naʻa nau feinga ke foki ki he fonua ko Nīfaí. Naʻe ʻikai ke lava ʻa e kulupu ʻuluakí pea nau toe foki ki Seilahemala. ʻI hono fakaʻosi ko ia ʻe ʻAmalekai ʻene lekōtí, naʻá ne pehē ai naʻe ʻikai ke ne ʻilo ʻa e ikuʻanga ʻo e kulupu hono uá. Talaange ki he kau akó te nau ako kau ki he kulupu ko ʻení, ʻa e kakai ʻo Sēnifí, ʻi heʻenau ako ʻa e tohi ʻa Mōsaia. Mahalo te ke fie poupouʻi ʻa e kau akó ke nau tohiʻi ʻa e kakai ʻo Sēnifí ʻi heʻenau folofolá ʻo ofi ki he ʻAmenai 1:29–30.

Fakamatala ange ʻoku ʻikai pehē ʻe he Tohi ʻa Molomoná ia ko e lekooti ia ʻo e kakai kotoa pē naʻa nau nofoʻi ʻa e ongo ʻAmeliká he kuonga muʻá. Makehe mei he kau Sēletí, kau Mūlekí, mo e kulupu ʻa Līhaí, ʻoku ngalingali naʻe ʻi ai mo ha ngaahi kulupu ʻo ha kakai kehe naʻe ō mai ki he konitinēniti ko ʻAmeliká.

Fakamatalaʻi ange ko e taimi ko ia naʻe fakaʻosi ai ʻe ʻAmalekai ʻene lekōtí, naʻá ne hiki ha fakaafe mahuʻinga kiate kinautolu te nau lau ʻene ngaahi leá. Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e fakaafe ʻa ʻAmalekaí ʻi he ʻAmenai 1:25–26, mo kumi ha foʻi fakakaukau naʻá ne toutou fai tuʻo tolu. (Mahalo te ke fie poupouʻi ʻa e kau akó ke nau fakaʻilongaʻi e meʻa te nau maʻú.)

  • Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe ʻa e haʻu kia Kalaisí?

Fakamahinoʻi ange ko e konga ʻo e fakaafe ʻa ʻAamalekai ke haʻu kia Kalaisí, naʻá ne faleʻi ai kitautolu ke tau fai ha ngaahi meʻa pau. Hiki e meʻa ko ʻení ʻi he palakipoé:

Haʻu kia Kalaisi pea …

ʻAi ʻa e kau akó ke nau toe foki ki he ʻAmenai 1:25–26. Fakaafeʻi hanau niʻihi ke nau fakakakato ʻa e sētesi ʻi he palakipoé ʻaki e ngahi kupuʻi lea mei he ongo veesi ko ʻení.

  • Fakatatau mo e ʻAmenai 1:26, ʻe founga fēfē hano tāpuakiʻi kitautolu ʻi heʻetau fai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení? (Tokoni ke mahino ki he kau akó kapau te tau haʻu kia Kalaisi pea kātaki ki he ngataʻangá, ʻe fakamoʻui kitautolu. Mahalo te ke fie tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Kole ki ha kau akó ke nau fili ha taha ʻo e ngaahi kupuʻi lea he palakipoé. Fakaafeʻi kinautolu ke tohi pe fokotuʻutuʻ ʻi heʻenau tohinoa ako ki he folofolá ha kiʻi malanga nounou te nau ala fai ʻi ha houalotu sākalamēniti fekauʻaki mo ha founga te nau lava ai ʻo haʻu kia Kalaisi he founga ko iá. Fokotuʻu ange ʻe lava ke kau ʻi heʻenau malangá: (1) hono lau ʻa e ʻAmenai 1:25–26 pea fakamatalaʻi ʻi he lea pē ʻanautolú ʻa e kupuʻi lea ne nau filí, (2) lau ha ngaahi potufolofola kehe ʻoku nau fakamahinoʻi pe tānaki mai ha ʻuhinga ki he kupuʻi leá, (3) vahevahe ha meʻa ne hoko ʻi heʻenau moʻuí pe mei ha moʻui ʻa ha kakai ʻoku nau ʻiloʻi, pe (4) vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú, ongó, mo ʻenau ngaahi fakamoʻoní. (Mahalo te ke fie hiki ʻa e ngaahi fokotuʻu ko ʻení he palakipoé, tufa ʻi ha laʻi pepa tufa, pe lau leʻo lahi kinautolu ke lava ʻa e kau akó ʻo tohi ʻi heʻenau ngaahi tohinoa ki he ako folofolá.)

Tuku ange ki he kau akó ha miniti ʻe ono pe fitu ke teuteu ai ʻenau leá. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau malangá ʻi muʻa he kalasí. (Kapau ʻoku ʻikai maʻu ha taimi ki heni, fakakaukau ke kole ki ha niʻihi ke nau vahevahe ʻenau malangá ʻi he kamataʻanga ʻo e kalasi ka hokó pe ke hoko ko ha konga ʻo e fakataha lotu ʻa e kalasíʻ i he kahaʻú. Mahalo te ke fie poupouʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau malangá ʻi he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí pe ʻi ha pōtalanoa mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí pe kaungāmeʻá.) Fakaʻosi ʻaki hoʻo fakamoʻoní, kapau te tau haʻu kia Kalaisi pea kātaki ki he ngataʻangá, ʻe fakamoʻui kitautolu, ʻo fakaʻosi ʻaki ia.

Toe Fakamanatu e Fakataukei Folofolá

Fakafeʻiloaki ʻa e kau akó ki ha niʻihi ʻo e ngaahi potufolofola fakataukei foʻoú. Koeʻuhí ke fakahoko ʻeni, hiki ha ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻi he palakipoé pea kole ki he kau akó ke nau kumi ʻo lau ʻa e fakamatalá ʻi heʻenau folofolá. Mahalo te ke fie poupouʻi ʻa e kau akó ke nau fakaʻilongaʻi kinautolu ʻi ha founga mahino koeʻuhí ke nau lava ʻo maʻu faingofua kinautolu. Ke tokoni ki he kau akó ke nau manatuʻi ʻa e ngaahi fakamoʻoní mo e ngaahi foʻi lea mahuʻinga he fakamatalá, fakakaukau ke ngāue ʻaki ʻa e ʻekitivitī “Target Practice” ʻi he fakahokohoko fakamotuʻalea he ngataʻanga ʻo e tohi lēsoní.

Fakatokangaʻi ange: Mahalo te ke fie ngāue ʻaki ʻa e ʻekitivitī ko ʻení ʻi ha ʻaho kehe ʻe lahi ange ai homou taimi.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

ʻAmenai 1:14–15. Kakai ʻi he ongo Ameliká

Hili e hola ʻa e Tuʻi ko Mōsaiá mo hono kau muimuí ki he fonua ko Nīfaí, ne nau ʻilo ai ha falukunga kakai naʻe ui ko e kakai ʻo Seilahemala (naʻe toe ui foki ko e kau Mūlekí). Makehe mei he kau Mūlekí, kau fononga ʻa Līhaí, mo e kau Sēletí, ʻoku ngalingali naʻe ʻi ai mo ha toe ngaahi kulupu ʻo ha kakai kehe naʻe omi ki he konitinēniti ko ʻAmeliká. ʻOku ʻikai pehē ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e lekooti ia ʻo e kakai kotoa pē ne nau nofoʻi ʻa e Ongo ʻAmeliká he kuonga muʻá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni ʻAnitoni W. ʻAivini ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí:

“Kuo pau ke tau tokanga ʻi heʻetau fakakaukau aofangatukú. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha hisitolia ʻo ha kakai kehekehe ʻe tolu … naʻe omi mei he maama motuʻá ki he konitīnenití ni. ʻOku ʻikai ke ne tala mai naʻe ʻikai ha taha ai ki muʻa ʻiate kinautolu. ʻOku ʻikai ke ne talamai naʻe ʻikai ke ʻi ai ha kakai naʻe omi ki mui ange ʻiate kinautolu. Kapau leva ʻoku maʻu ha ngaahi ʻilo foʻou ʻo fokotuʻu mai ai ha ngaahi faikehekehe ʻi he kamataʻanga ʻo e ngaahi matakalí, ʻe lava pē ʻo ʻiloʻi ngofua, pea mo ʻuhinga totonu, koeʻuhí he ʻoku tau tui naʻe ʻi ai mo ha kakai kehe naʻe omi ki he konitinēnití ni” (ʻi he Conference Report, ʻEpeleli 1929, 15).

Paaki